I. Meşrutiyet`ten Cumhuriyet`e kadar Türk edebiyatında letâifnâmeler (inceleme-metinler)

Abstract

Latîfelerin bir araya getirildiği eserler `letâifnâme` olarak adlandırılmaktadır. Fakat latîfeler, XIX. yüzyıla kadar nadiren müstakil bir eser olarak ele alınmışlardır. Bunun dışında yer aldıkları diğer eserlerin de çok az bir kısmı oluşturmuşlardır. Ancak, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren büyük ve küçük hacimli letâif kitaplarının oldukça yaygınlaştığı görülür.I. Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e kadar olan dönemde latîfeler üzerine yazılan eserlere bakıldığında bu döneme ait letâif kitaplarının, Türk edebiyatında eski dönemlerde yazılan letâifnâmelere göre yapı ve muhteva bakımlarından değiştikleri görülür. Bu dönem letâif kitaplarında latîfe ve fıkraların bir arada yer almasının yanı sıra, latîfe yerini fıkraya bırakmaya başlamıştır. Latîfeler ve fıkralar birbirlerinden etkilenmiş, sürekli bir dönüşüme uğramışlardır. Bu dönem letâif yazarları halka daha çok yaklaşmışlar ve halkın sorunlarını mizah yoluyla aktarma çabasına girmişlerdir. Bu yüzden eserlerdeki latîfelerin konusunu genelde toplumda görülen aksaklıklar oluşturur. Bu döneme ait letâif kitaplarının insanları güldürebilmesinin yanı sıra asıl önemi, halk, latîfelerle kendini ifade yeteneği bulmuş ve dönemin sosyo kültürel, ekonomik ve siyasal değişimini ve bu alanlardaki bozukluklarını bu sayede eleştirebilmiştir.Çalışmanın esasını daha önceden Latin alfabesine aktarılmamış olan Şemseddin Sâmi'nin Letâif'i, Letâif-i Âsar, Letâif-i Tercümân-ı Hakîkat, Mükemmel Hazine-i Letâif, Letâif Hazinesi adlı eserler oluşturur. Bu eserler Latin alfabesine aktarılarak incelenmiştir. Bu letâif kitaplarının dışında bu döneme ait diğer letâif kitaplarından da inceleme safhasında faydalanılmıştır. Bu dönem latîfeleri tiplerine ve konularına göre tasnif edilmiştir. İncelenen letâif kitaplarının önemli sayıda atasözleri, deyimler, bilmeceler gibi halk edebiyatı ürünleri ile örf, âdet, gelenekler, halk inanmalarına ait birçok örnekler barındırdığı gösterilmiştir.Anahtar Kelimeler: Letâifnâme, Mizah, Halk edebiyatı, Latîfe, Fıkra

Works which latîfes have been gathered are called as `letâifnâme`. However, latîfes have been considered as an independent work until the 19th. Except that, they have constituted a very small part of the other works in which they were included.Yet, it is seen that large and small sizable letâif books have become quite common from the second half of the 19th century.Considering at the works written on the latîfes from the First Constitutional period to the Republic, letâif books of this period are seen to change in terms of structure and content in comparison with `letâifnâme` in ancient times in Turkish literature. Besides lâtifes and jokes in letâif books of this period get together, lâtife has started to be replaced by joke. Lâtifes and jokes are influenced by each other, they have been constantly transforming. Letâif writers of this period are getting closer to the public and they try to convey the proplems of people through humor. Therefore, the topic of the lâtifes in the works constitutes the problems seen in the society in general. Besides the letâif books of this period can make people laugh, its main importance is that the public has found the ability to express themselves through latîfes and can criticize sociocultural, economic and political change of the period and disorders in these fields in this way.The basis of the work constitutes the works called Şemseddin Sâmi'nin Letâif'i, Letâif-i Âsar, Letâif-i Tercümân-ı Hakîkat, Mükemmel Hazine-i Letâif, Letâif Hazinesi which were not previously transfered to the Latin alphabet.These works have been examined by transfering to the Latin alphabet. Except for these letâif books, the other letâif books of this period have been also used in the examination phase. The latîfes of this period are classified according to their types and subjects. The letâif books examined have been shown to contain many examples of folk-literature products such as proverbs, idioms, riddles and customs, traditions, folk beliefs.Key Words: Letâifnâme, Humor, Folk literature, Latîfe, Joke