Sûfî ve Şiîlerde bilgi anlayışı (Doğuşundan V/XI. yüzyıla kadar)

Abstract

Bu tezde, hicrî ilk beş asıra kadar olan dönemde sûfî ve şiî düşüncenin geliştirdiği bilgi anlayışı karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Çalışmada, iki ekolün bilgi anlayışının aynı temele dayandığı tezi sorgulanmaktadır. Bu aynı zamanda `sûfîlik şiîlik midir?` sorusunun yanıtlanmasına katkı sağlayacaktır. Bu soruya cevap vermek için tezde bilgi merkezli velâyet ve imâmet karşılaştırması yapılmıştır. Bilgi anlayışı açısından imâmetin velâyetle hemen hemen aynı anlamı ifade ettiği düşüncesinden hareket edildiğinde, Şîa'nın imam olarak kabul ettiği kimselerin velî sınıfında değerlendirilmesinin mümkün olduğu sonucuna varılmıştır.Tez, bilen merkezli bir tasnife tabi tutulmuştur. Bu bağlamda önce ilâhî bilgi, sonra beşerî bilgi iki ekol açısından değerlendirilmiştir. İlâhî bilgi konusunda sûfî ve şiîler arasında ilk dönemlerde benzer söylemler tespit edilmiştir. Ancak ilerleyen süreçte sûfîlerin Ehl-i sünnet, şiîlerin Mu'tezile mezhebi ekseninde gelişmeleri nedeniyle görüş farklılıkları ortaya çıktığı görülmüştür.Beşerî bilgiyle ilgili her iki ekolde de avam-havas-havasü'l-havas ayrımının olduğu tespit edilmiştir. Bu bağlamda şiîlerdeki imâm-avam ayrımının sûfîlerdeki velî-avam sınıflandırmasının izdüşümü olduğu söylenebilir. Beşer bilgisinin kapsamı konusunda sûfîlerle şiîlerin benzer söylemler geliştirdiği görülmüştür.Kelâmcılar beşer bilgisinin duyular, akıl ve doğru haber olmak üzere üç kaynağı olduğu konusunda hemfikir olsa da, bunlar insanların geneli için dinî bilgiye ulaşma metotlarıdır. Peygamberlerin ise bunların dışında farklı bilgi kaynakları da vardır. Buradan hareketle sûfî ve şiîlere göre havasü'l-havas olarak kabul edilen velî ve imamın bilgi kaynaklarının normal insanlardan farklı olduğu ortaya çıkmıştır. Bu noktada sûfî ve şiî düşüncenin birbiriyle neredeyse aynı olduğu tespit edilmiştir. Söz gelimi, her iki ekolde de rüya, vahiy, ilham ve keşf havasü'l-havas için bilgi kaynağı olduğu belirlenmiştir. Bu hususla ilgili iki ekol arasındaki farkın sıra dışı elde edilen bilgilerin dinî bağlayıcılığı konusunda olduğu anlaşılmıştır. Bunun ise pratikte kayda değer bir karşılığının olmadığı, bu durumun daha çok teorik düzlemde kaldığı görülmüştür.İki ekolün bilgi konusunda aynı temelden hareket etmesine rağmen, farklı çizgilere sahip olduğu açıktır. Şiîlerin kendilerine özel bir hadis kaynağı oluşturmaları, bunun sebebi olarak kabul edilebilir.Anahtar Kelimeler: Bilgi Teorisi, İlâhî bilgi, Beşerî bilgi, Velâyet, İmâmet

In this thesis, the understanding of epistemology perspectives of both Sufism and Shia in the first five centuries of the Hijra era have been comparatively investigated. In this work the epistemology of the two schools has been questioned that they are based on the same root. The comparison of the understanding of epistemology from Sufism and Shia perspectives will bring an answer to question of `Does Sufism equal to Shia?` In order to answer aforementioned question and find out the relationship between these two school of thoughts, this thesis compared Walayah with Imamate. When we considering the fact that Walayah and Imamate almost have similar meanings with regards to understanding of knowledge, we could come to a conclusion that it is possible to put people, who were accepted as Imam in Shia belief, into Wali class in Sufism.This thesis were subjected to the knowledge-holder based classification. In this context, divine knowledge and human knowledge were examined respectively with regards to both school of thoughts. It is found that, during the first period, both Sufis and Shia had similar statements regarding to divine knowledge. However, due to the development of Sufism through Ahl as-Sunnah belief as well as the development of Shia towards Mu'tazila sect in the following periods, it is seen that difference of opinions emerged between these two school of thoughts.It is determined that, both Sufism and Shia approached human knowledge in terms of Commons, Notables and Leaders difference. In this context, it can be said that, Shia's differentiation of Imam-Commons is the projection of Sufi's classification of Wali-Commons. It is found that, regarding to scope of human knowledge both Sufism and Shia beliefs almost share similar directions.Kalam scholars agree that human knowledge has three sources which are senses, mind and truth; and these sources are used by people in general as methods in order to acquire religious knowledge. Apart from senses, mind and truth Prophets have different sources of knowledge. From this point of view, it is revealed that the source of knowledge for Wali and Imam, who are accepted as religious leaders respectively in Sufism and Shia beliefs, are different than common people. In other words, Sufism and Shia thoughts are almost similar in this context. For example, both school of thoughts stated that dreams, wahy, inspiration and kashf are the sources of knowledge for religious leaders. It is appeared that the difference between Sufism and Shia in this respect is the religious bindingness of the knowledge which acquired from extraordinary sources. It seen that, this difference only exist in theoretical framework and it does not have any significant use in practice.Although both school of thoughts share similar roots, it is obvious that they have different directions. For that reason, it is accepted that the Shia's understanding of hadith causes this difference.Keywords: Epistemology, Divine knowledge, Human knowledge, Walayah, Imam