Ortaokul öğrencilerinin dijital hak ve sorumluluklarına yönelik farkındalık durumlarının değerlendirilmesi

Abstract

Bu araştırmanın temel amacı; ortaokul öğrencilerinin dijital hak ve sorumluluklarını bilme durumları ile dijital haklarını kullanım durumları ve dijital sorumluluklarına uyma durumlarını değerlendirmektir. Bu kapsamda araştırma iki aşamadan oluşmaktadır. Araştırmanın ilk aşamasında deneysel ölçek geliştirme modeli kullanılarak ortaokul öğrencilerin dijital haklarını kullanma ve dijital ortamlardaki sorumluluklarına uyma durumlarını belirlemeye yönelik iki ölçek geliştirilmiştir. Ölçek geliştirme çalışması, Ankara'nın dört ilçesinde (Mamak, Altındağ, Çankaya, Keçiören) öğrenim görmekte olan 760 genel ve imam hatip ortaokul öğrencisi ile gerçekleştirilmiştir. Açımlayıcı faktör analizi sonucunda, dijital haklar ölçeğinin 18 madde ve 3 faktörden (Dijital ortamlarda korunma hakkı, dijital ortamlara erişim hakkı ve dijital ortamlara katılım hakkı) oluştuğu, dijital sorumluluklar ölçeğinin ise 19 madde ve 4 faktörden (Dijital ortamlarda korunma ile ilgili sorumluluklar, dijital ortamlara katılım ile ilgili sorumluluklar, dijital ortamlara erişim ile ilgili sorumluluklar ve dijital ortamlarda bilgi güvenliği ile ilgili sorumluluklar) oluştuğu belirlenmiştir. Doğrulayıcı faktör analizi sonucunda 3 ve 4 faktörden oluşan yapılar doğrulanmıştır. Dijital Haklar ölçeğinin tamamı için Cronbach's Alfa iç tutarlılık katsayısı .878 bulunmuştur. Alt faktörlere ait değerler ise sırasıyla; .858, .780 ve .748 olarak hesaplanmıştır. Dijital Sorumluluklar ölçeğinin tamamı için Cronbach's Alfa iç tutarlılık katsayısı ise .917 bulunmuştur. Alt faktörlere ait değerler ise sırasıyla; .880, .872, 735 ve .685 olarak hesaplanmıştır. Bu çalışma sonucunda ortaokul öğrencilerinin dijital haklarını kullanım durumları ile dijital sorumluluklarına uyma durumlarını belirlemek için kullanılabilecek geçerli ve güvenilir bir ölçek geliştirilmiştir.Araştırmanın ikinci aşaması nicel araştırma yöntemlerinden olan kesitsel tarama araştırması deseninde yapılmıştır. Belirlenen amaç doğrultusunda Ankara il merkezinde bulunan ilçelere (Altındağ, Çankaya, Etimesgut, Gölbaşı, Keçiören, Mamak, Pursaklar, Sincan, Yenimahalle) bağlı kamu ortaokullarında okuyan 1152 öğrenciye veri toplama araçları uygulanmıştır. Ortaokul öğrencilerinin dijital hak ve sorumluluklarını bilme durumları geliştirilen form ile, dijital haklarını kullanım durumları ve dijital sorumluluklarına uyma durumları ise geliştirilen ölçekler kullanılarak belirlenmiştir. Araştırma verilerinin çözümlenmesinde IBM SPSS Statistics 22 paket programı kullanılmıştır. Elde edilen verilerin analizinde frekans, yüzde, ilişkisiz iki örneklem arasındaki farkın manidarlığına bakmak için bağımsız örneklem t testi ve ikiden fazla olması durumunda ise tek yönlü varyans analizi (ANOVA) yapılmıştır. Karşılaştırması yapılacak gruplar arasında gözlenen farkların istatistiksel olarak manidar olması durumunda ise oluşan farkın hangi grup ya da gruplardan kaynaklandığını belirlemek için ise post-hoc testi kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre ortaokul öğrencilerinin %90,84'ü dijital haklarını bildiğini belirtirken, %9,32'si bu haklarını bilmediğini belirtmiştir. Diğer taraftan dijital sorumluluklarını bildiğini belirten öğrencilerin oranı %93,11 iken, öğrencilerin %6,87'si bu sorumluluklarını bilmediklerini belirtmiştir. Erkek öğrencilerin dijital haklarını daha çok kullandığı sonucuna ulaşılırken, kız öğrencilerin ise dijital sorumluluklara daha çok uydukları görülmüştür. Sınıf düzeyi ve öğrenim görülen okul türü bakımından dijital haklar ve dijital sorumluluklar boyutunda anlamlı bir farklılık gözlenmezken, bilgi ve iletişim teknolojileri ile dijital hak ve sorumluluklar konusunda ders alma durumları bakımından ders alan öğrencilerin haklarını kullanma durumlarının ve sorumluluklarına uyma durumlarının daha yüksek olduğu sonucuna ulaşılmıştır. İnternet kullanım süresi ise öğrencilerin dijital haklarını kullanma durumları üzerinde farklılık yaratırken, sorumluluklara uyma durumu üzerinde anlamlı bir farka yol açmamıştır. Bu sonuçlar ışığında eğitim programlarında dijital hak ve sorumluluk konularına önem verilmesi gerektiği, bu bağlamda ortaokul ders müfredatlarına dijital hak ve sorumluluklar konusunda ders içeriklerinin eklenebileceği önerilmektedir.Anahtar Sözcükler: Çocuk hakları, Dijital çocuk hakları, Dijital sorumluluklar, Dijital vatandaşlık, Ölçek geliştirme

The main purpose of this study is to evaluate secondary school students' knowledge of digital rights and responsibilities, use of digital rights and compliance with digital responsibilities. In this context, the study consists of two stages. Two scales were developed to determine the status of secondary school students' use of their digital rights and their compliance with the responsibilities in digital environments by using experimental scale development model in the first stage. The scale development study was conducted with 760 public and religious secondary school students studying in four districts of Ankara (Mamak, Altındağ, Çankaya, Keçiören). The digital rights scale consists of 18 items and 3 factors (right to protection in digital environments, right to access to digital environments and right to participate in digital environments), and the scale of digital responsibilities consists of 19 items and 4 factors (responsibilities related to protection in digital environments, responsibilities related to participation to digital environments, responsibilities related to access to digital environments, responsibilities related to information security in digital environments) as a result of exploratory factor analysis. Structures consisting of 3 and 4 factors were verified as a result of confirmatory factor analysis. Cronbach's Alpha internal consistency coefficient was determined as .878 for the whole Digital Rights scale and values of sub-factors were; .858, .780, and .748. The Cronbach's Alpha internal consistency coefficient was determined as .917 for the whole Digital Responsibilities scale and the values of the sub-factors were; .880, .872, 735 and .685. A valid and reliable scale has been developed which can be used to determine the secondary school students' use of digital rights and their compliance with digital responsibilities as a result of this first stage of the study.The second stage of the study was carried out in the cross-sectional survey design which is one of the quantitative research methods. Data collection tools were applied to 1152 students studying in the public secondary schools of Ankara (Altındağ, Çankaya, Etimesgut, Gölbaşı, Keçiören, Mamak, Pursaklar, Sincan, Yenimahalle). The status of knowing the digital rights and responsibilities of secondary school students was tried to be determined by using the developed form, and the status of using their digital rights and compliance with their digital responsibilities were determined by using the developed scales. IBM SPSS Statistics 22 software was used to analyze the data. In the analysis of the data, frequency, percentage, independent sample t test (for two samples) and one-way analysis of variance ANOVA (for more than two samples) were performed in order to examine the significance of the difference. If the observed differences between the groups were statistically significant, the post-hoc test was used to determine which group or groups were the difference. According to the results of the study, 90.84% of secondary school students stated that they knew about their digital rights, while 9.32% stated that they did not. On the other hand, while 93.11% of the students stated that they knew about their digital responsibilities, 6.87% of the students stated that they did not. It is observed that male students use their digital rights more than female students, and female students were more likely to comply with digital responsibilities than male ones. While there was no significant difference in terms of digital rights and digital responsibilities in terms of grade level and type of school, it was concluded that the students who took courses in terms of information and communication technologies and digital rights and responsibilities had higher levels of exercising their rights and compliance with their responsibilities. In terms of internet usage time, internet usage time did not make a difference on students' use of digital rights, but did not cause a significant difference on compliance with responsibilities. In the light of these results, it is suggested that digital rights and responsibilities should be given importance in education programs, and in this context, course content on digital rights and responsibilities can be added to secondary school curriculum.Key Words: Child rights, Digital child rights, Digital responsibilities, Digital citizenship, Scale Development