Modern dünya-sistemi bağlamında muhasebe tarihi ve Hereke fabrikası üzerine bir inceleme

Abstract

Wallerstein tarafından ortaya konan dünya-sistemleri analizinde modern dünya-sistemin tarihi 16. yüzyıldan başlatılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu da 19. yüzyılda çevre ülke olarak modern dünya-sistemine dahil olmuştur. Merkez ülkeler içerisinden özellikle Fransa'yla yakın ilişki içinde olan Osmanlı, siyasi, ekonomik, toplumsal ve kültürel birçok alanda etkilenmiştir. Muhasebe sistemi de bu etkinin görüldüğü alanlardan birisi olmuştur. Batılılaşma hareketlerinin bir sonucu olarak Fransız usullerine göre kayıt yapmak (çift taraflı muhasebe sistemi) için adımlar atılmış, muhasebeciler eğitim almak üzere Fransa'ya gönderilmiş ve Ticaret Kanunu Fransa'dan alınmıştır.Cumhuriyet'e geçişten sonra Fransız etkisi yerini Alman etkisine bırakmıştır. Özellikle Almanya'dan alınan ticaret kanununun ve gelen bilim insanlarının Cumhuriyet dönemindeki muhasebe uygulamaları üzerinde önemli etkisi olmuştur. II. Dünya Savaşı sonrasındaysa Amerika Birleşik Devletleri (ABD) hegemonik güç olmuştur. Ekonomik, siyasi, sosyal, kültürel birçok alandaki etkisi gibi Türkiye'deki muhasebe uygulamaları da 1960'lı yıllardan itibaren Amerikan etkisi altında gelişmiştir.Bu çalışmada Osmanlı İmparatorluğu'ndan Türkiye Cumhuriyeti'ne muhasebe sisteminin geçirdiği dönüşüm, Batılılaşma hareketlerinin başladığı dönemde kurulmuş ve Cumhuriyet boyunca yaşamını sürdürmüş olan Hereke Fabrikası üzerinden incelenerek bir muhasebe tarihi anlatısı yapılması amaçlanmıştır. Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivi'nde yapılan taramalar sonucu Fabrikanın 1884 tarihli defterlerinde çift taraflı kayıt sistemi kullanılması; Fransızca kayıtlar ve terimler bulunması 19. yüzyılda merkez ülke Fransa'nın çevre ülke Osmanlı'daki muhasebe sistemini önemli derecede etkilediğini göstermektedir. Fabrika 1933'te Sümerbank'a devredildiğinden dolayı Sümerbank'ın muhasebe kayıtları da incelenmiş olup önce Alman, sonra da Amerikan sistemine göre bilanço ve kâr-zarar tablosu düzenlendiği görülmüştür.

According to Wallerstein, who developed the world-systems analysis, modern world-system came into existence in the 16th century and the Ottoman Empire became a peripheral country in the 19th century. Among the core countries, Ottoman Empire was influenced by France in many areas such as politics, economics, society and culture. The accounting system was also one of these areas where this influence was seen. As a result of Westernization movements, accounting system was converted to French accounting system (double-entry bookkeeping), accountants were sent to France to have education and commercial law was translated from French Code de Commerce.After the establishment of the Republic in 1923, French influence in the accounting system was weakened and German influence began. The commercial law which was taken from Germany and the German academics had a significant impact on the accounting practices until the 1960's. After the World War II, the United States of America (USA) became the hegemonic power. Accounting practices in Turkey have been developed under the influence of the USA after the 1960's, as well as economic, political, social and cultural areas.In this study, an accounting history narrative is designed by examining the Hereke Factory which was established in the beginning of the Westernization movements and continued its existence in the Republic, to see the changes in the accounting system as a whole throughout the history. The findings of the study show that the journal entries were made according to the double-entry bookkeeping in 1884. Also, French accounting terms were used in the ledgers and invoices, journal entries were made in French. It shows that the accounting system of France, which was a core country in the 19th century, significantly affected the accounting system of the Ottoman Empire, a peripheral country. In 1933 Hereke Factory was handed over to Sumerbank. It is seen that Sumerbank's balance sheets and profit-loss statements were prepared according to the German method and then the American system respectively.