Cumhuriyet`in ilk yıllarında din-felsefe ilişkisine yönelik tartışmaların edebi yapıtlardaki izdüşümleri (Hüseyin Rahmi Gürpınar örneği)

Abstract

Din-felsefe ilişkisi, Eski Yunan'dan günümüze, birçok filozof ve teoloğun üzerinde durdukları temel sorunlardan birisi olmuştur. Sorunun özellikle, Ortaçağlarda Yahudi, Hristiyan ve İslam kültüründe yetişmiş filozof ve teologlar tarafından detaylı bir biçimde işlendiği görülür. İslam dünyasına felsefe, 9. yüzyıllarda Eski Yunan'dan yapılan çevirilerle girmeye başlamış; felsefenin daha girişinden itibaren din karşısındaki meşruiyeti ve din-felsefe ilişkisi önemli bir sorun alanı olmuştur. Bu sorun etrafında, 9-13. yüzyıllar arasında yürütülen tartışmalara bakıldığında, dört temel yaklaşımın ortaya çıktığını söylemek olasıdır. Bunlar, dini önceleyen ve felsefeyi reddeden tutum; felsefeyi önceleyen ve felsefi gerekçelerle dini reddeden tutum; din ve felsefenin konu, yöntem ve amaçlar bakımından farklı olduğunu savunan ayrıştırıcı tutum ve dini simgesel sayarak, bu simgelerin felsefi yorumu aracılığıyla din ve felsefenin uzlaştırılacağını savunan tutumdur. Sünni Müslüman dünyasında, 13. yüzyıldan itibaren bu tutumlardan, ilki egemen olmuş, 18. yüzyıla kadar varlığını kesintisiz sürdürmüştür. 18. yüzyılda, Batı karşısında geri kalmışlığa çare arayışları bağlamında, Batı'dan çeviriler yoluyla aktarılan bilim ve felsefe eserleri ile birlikte, din-felsefe ilişkisine ait tartışmalar yeniden canlanmıştır. Bu canlanma sürecinde, Osmanlı aydınları, geleneksel tecrübelerden de yararlanarak, çoğulcu bir bakış açısının oluşumuna öncülük etmiş; bu tartışmalar Cumhuriyet Dönemi'nde de varlığını sürdürmüştür. Bu sürece, din adamları ve filozofların yanında edebiyatçılar da dâhil olmuştur. İşte Hüseyin Rahmi Gürpınar bu sürece edebi yapıtları aracılığıyla katkı sağlayan önemli düşünürlerden birisidir. O, özellikle Deli Filozof ve İnsanlar Önce Maymun Muydu? romanlarında, gelenek-modernite gerilimini ekseninde tartışılan din-felsefe, din-bilim ilişkisi sorunsalını, yarattığı filozof ve din adamları tiplemeleriyle ortaya koyar. Bu tiplemeler aracılığı ile din-felsefe ve bilim arasındaki ilişkiye yönelik, Ortaçağdaki ve içinde yaşadığı kültür atmosferindeki tecrübelerden de yararlanarak; felsefeden yola çıkarak dini reddeden, dinden yola çıkarak felsefeyi reddeden ve uzlaştırıcı tutumları temel argümanlarıyla ortaya koyar. Kendi egemen görüşü, felsefi tutumu öncelemekten ve geleneksel dinsel inanışları eleştirmekten yanadır. Ancak uzlaştırıcı tutuma da, olumlu yaklaşmaktadır; fakat bu uzlaştırıcı tutumun, modern bilgi ve değerler ışığında yapılandırılması gerekir. Din adına felsefenin ve bilimin reddedilmesi gerektiğini savunan yaklaşımları ise, gelişime, ilerlemeye, modernleşmeye ters düştüğü gerekçesiyle tümüyle reddeder. Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet Dönemi, Felsefe, Din, Filozof, Din Adamı, Hüseyin Rahmi Gürpınar.

The relationship between religion and philosophy has been one of the fundamental problems that many philosophers and theologians have focused from the ancient Greece to the present. It is seen that the problem has been dealt with in detail by the philosophers and theologians especially in the Jewish, Christian and the Islamic culture in the middle ages. The philosophy has begun to enter the Islamic world through the translations made from the Ancient Greece in the 9th century; its legitimacy against religion has been a major problem since the introduction of philosophy. Around this problem, it is possible to say that four basic approaches emerged when looked at the discussions made between 9th and 13th centuries. These attitudes are as follows: to emphasize religion and reject philosophy; the attitude that gives priority to philosophy but rejects religion for philosophical reasons; the disjunctive attitude that considers religion and philosophy are different in terms of their methods and purposes and the attitude that defends the view that the religion is symbolic and religion and philosophy can be reconciliated by intrepreting these symbols. In the Sunni Muslim world, from the 13th century onwards, one of these has become more dominant, and has continued its existence until the 18th century without interruption. In the 18th century, in the context of seeking remedy for the underdevelopment against the West, the debates on religion and philosophy revived, along with works of science and philosophy, translated from the West regarding the relation between religion and philosophy. During this revival, the Ottoman intellectuals, taking advantage of the traditional experiences, pioneered the formation of a pluralistic perspective; these debates continued to exist during the Rebublican Period. In this process, along with clergy and philosophers, literature has been included as well. Hüseyin Rahmi Gürpınar is one of these important intellectuals who contributed to this process through his literary works. He describes the problem of religion-philosophy and the relation of religion-science, which is discussed in the axis of tradition-modernity conflict in his novels, especially the Crazy Philosopher and People Were Moon Monkeys? with the typology of the philosopher and clergyman he created. Through these typologies, by taking advantage of the experiences in the atmosphere of his own culture and in the middle age, towards the relation between religion-philosophy and science he puts forward the main arguments that rejects religion using philosophy, or rejects philosophy using religion, and pointing out the reconciliatory attitudes. His dominant vision is to give priority to the philosophical attitudes and criticize the traditional religious beliefs. However, he approaches the reconciliatory attitude positively. Yet this conciliatory attitude needs to be structured in the light of modern knowledge and values. He completelr refuses the approaches defending the idea that philosophy and science should be rejected for the sake of religion because of the fact that it is contradictory with the development, progress, and the modernization.Keywords: Rebuplican Period, Philosophy, Religion, Philosopher, Religious Man, Hüseyin Rahmi Gürpınar.