Fazlullâh Han Lügâti (inceleme-metin-dizin)

Abstract

Çağatay Türkçesi sözlükleri Türk dilinin tarihî dönemleri içinde önemli bir yer tutar. Bu sözlükler genel olarak Nevayi'nin anlaşılması amacıyla meydana getirilmişlerdir. Bunun yanında Türkçenin Farslara öğretimi kaygısıyla oluşturulan eserler de bulunur ve bu eserler önemli dil yadigarlarıdır.Fazlullâh Han tarafından kaleme alınan sözlük, yabancılara Türkçe öğretme amacıyla oluşturulmuş çok dilli bir sözlüktür. Eser Çağatay Türkçesi ve Farsça bir sözlük olarak düzenlenmiş olmasına rağmen bazı sözcüklerin Hintçe karşılıklarına da yer verilmiştir.Fazlullâh Han Lügâti'nin ülkemizde yapılmış bir çalışması bulunmamaktadır. Bu zamana kadar sözlük üzerine bilinen tek çalışma Münşi Abdurrahim tarafından Kalküta'da 1825 yılında yapılmıştır ve birçok yanlışı içinde barındırır. Bu çalışmayla iki el yazması metin karşılaştırılmıştır. El yazmalarından biri İngiltere Millî Kütüphanesinde (British Library) diğeri ise Tahran Melik Millî Kütüphanede bulunur.Çalışma giriş ve dört bölüm halinde düzenlenmiştir. Giriş'te Çağatay Türkçesi ve sözlükleri hakkında bilgi verildikten sonra Fazlullâh Han Lügâti ve nüshaları tanıtılmıştır. Birinci bölümde Çağatay Türkçesi, eser, yazar ilişkileri değerlendirilmiştir. İkinci bölümde ise ses ve şekil özellikleri incelenirken üçüncü bölümde metnin Latin alfabesine aktarımı yapılmış ve dördüncü bölümde dizin verilmiştir. Sonrasında ise sonuç ile çalışma tamamlanmıştır.Çalışmayla Çağatay Türkçesi sözlükçülüğüne katkıda bulunulması amaçlanmıştır. Elimizdeki çalışma ile Çağatay Türkçesi sözcüklerinin en doğru şekilde telaffuzuna ulaşılması umut edilmektedir. Fazlullâh Han tarafından oluşturulan sözlüğün girişinde bulunan dil bilgisi bölümü ve madde başlarının telaffuzuna yönelik verilen bilgiler Çağatay Türkçesi açısından çok değerlidir.Eserde iki binden fazla madde başı sözcük tespit edilmiştir. Bu sözcükler diğer Çağatay Türkçesi dönemi sözlüklerine de bakılarak değerlendirilmiştir. Böylelikle daha önceki Çağatay Türkçesi ile ilgili çalışmalarda yanlış okumalardan kaynaklanan hatalar giderilmeye çalışılmıştır. Madde başları dışında sırasıyla sayılar da verilmiştir. Sayılar 1'den 100'e kadar birer birer ve 100'den 1000'e kadar da yüzer yüzer sıralanmıştır. Eserde 76 tane de Türk boy adına yer verilmiştir.Sonuç olarak, ülkemizde çalışılmamış bir eser içerdiği dil bilgisi bilgileri ve Çağatay Türkçesine ait sözcükleri ile alan çalışırlarının dikkatine sunulmuştur.Anahtar Sözcükler: Çağatay Türkçesi, Çağatay Dönemi Sözlükleri, Fazlullâh Han, Lügat-i Türki, Sözlük Bilim

Chagatai Turkish dictionaries have an important place in the historical periods of Turkish language. These dictionaries are generally created for the purpose of understanding Nevayi. There are also works created with the concern of teaching Turkish to the Persians and these works are important language heirlooms.The dictionary written by Fazlullâh Khan is a multilingual dictionary created to teach Turkish to foreigners. Although the work was arranged as a dictionary in Chagatai and Farsi, Hindi equivalents of some words were also included.Fazlullâh Khan Dictionary has not been conducted in our country. To date, the only known work on the dictionary was done by Munsi Abdurrahim in 1825 in Calcutta and contains many mistakes in itself. Two manuscripts were compared with this study. One of his manuscripts is in the Library of British Museum and the other in Tehran Melik National Library.The study is organized in four sections. In the introduction part, after giving information about Chagatai Turkish and its dictionaries, Fazlullâh Han Lügati and its copies are introduced. In the first chapter, Chagatai Turkish, work and author relations are evaluated. In the second part, while the sound and shape properties are examined, in the third part the text is transferred to the Latin alphabet and in the fourth part the index is given. Then the study was completed with the conclusion section.The aim of the study is to contribute to Chagatai Turkish lexicography. With the present study, we hope to reach the most accurate pronunciation of Chagatai Turkish words.The grammar section at the entrance of the dictionary created by Fazlullâh Khan and the information given for the pronunciation of the head of the article makes the work very valuable in terms of Chagatai Turkish.In this work, more than two thousand words were used as the head of the article. These words were evaluated by looking at other Chagatai Turkish dictionaries. Thus, in the studies related to the previous Chagatai Turkish, mistakes caused by incorrect readings were tried to be eliminated. In addition to the headings, numbers are given respectively. Numbers are listed 1 to 100 one by one and 100 to 1000 are floating. 76 Turkish names are included in the work.As a result, a work that has not been studied in our country has been presented to the interest of the field researchers with the knowledge of grammar and words of Chagatai Turkish.Key Words: Chagatai Turkish, Dictionaries of Chagatai Period, Fazlullâh Khan, Logat-i Turki, Lecsicography