Halk anlatıları bağlamında Aydın/köşk merkezli Çalıkakıcı hikâyeleri

Abstract

Geçmişten günümüze, dilden dile aktarılarak işlevselliğini sürdüren halk anlatıları kültür tarihimiz açısından büyük bir ehemmiyet arz eder. Bu anlatılar içerisinde zeybek (efe) hikâyelerinin yadsınamaz bir yeri vardır. Gerek etimolojik, gerek sosyolojik gerekse folklorik anlamda değerlendirdiğinde zeybek (efe) kültürünün, içinde bulunduğu dönemin toplum profilini çizdiği söylenebilir. Batı Anadolu topraklarında filizlenen zeybeklik (efelik) kurumu bugüne kadar birçok araştırmacının dikkatini çekmiş ve bu müessese üzerine (genellikle amatör çalışmalar olmak üzere) çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Bu çalışmalara bakıldığında birkaç istisnai durum sayılmazsa, zeybeklik (efelik) hep olumlu yönleriyle ele alınıp, incelenmiştir. Bunun neticesinde adalet timsali gerçek bir zeybek (efe) ile adi bir hırsızı birbirinden ayırmak zorlaşmıştır. Bu anlam kargaşasının giderilebilmesi için zeybeklik (efelik) ile yakın bir ilişki içerisinde olan `çalıkakıcı` kavramının derinlemesine incelenmesi gerekmektedir. Elinizdeki çalışma, böyle bir hassasiyetin ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Aydın iline bağlı Köşk ilçesi ve köylerinde yapılan saha çalışmasında, yörede hüküm sürmüş çalıkakıcıların izi sürülmüştür. Performans teorinin kaidelerinden yararlanılarak, insanların duyuş ve düşünüşleri objektif bir bakış açısıyla değerlendirilmiştir. Derleme neticesinde Köşk ve yöresinde azımsanmayacak sayıda `çalıkakıcı` olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bunun yanı sıra ele alınan bazı şahsiyetlerin yaşamlarının tasnif metoduna tâbi tutularak iki bölümde incelenmesi gerektiği kanısına varılmıştır. Böylelikle eşkıyalıktan efeliğe uzanan çetin yolun karanlık dehlizleri aydınlığa kavuşmuştur. Anahtar Kelimeler: Halk Edebiyatı, Efe-Zeybek-Kızan, Çalıkakıcı Hikâyeleri, Performans Teori

Since history by now, the folk narratives which has kept its functionality by pass among languages, are important in our history. Zeibek stories have an unignorable place in these narratives. It cen be said that, `zeibek` culture draws the profile of the society in its own time when evaluated in etymological, sociological, folkloric sense. The zeibek association which has began to develop in west anatolia land has been taken attention by lots of researchers and lots of work has drawen up about this corporation (in general as amauteur). When these studies are considered, `zeibek`ness has always been studied with positive aspects, beside some exceptional cases. As a result of this, it is difficult to distinguish between a real `zeibek` and an ordinary thief. It is necessary to investigate in detail the concept of `çalıkakıcı` which is in close relation with `zeibek`ness in order to overcome this confusion of meaning. This work has appeared as production of this sensitivity. In the field study in Köşk district of Aydın province and ıt's villages, it had been traced of `çalıkakıcı`s who ruled the region. Using the bases of performance theory, people's feelings and thoughts had been evaluated from an objective point of view. In consequence of compilation, it has reached there were a considerable amount of `çalıkakıcı`s in Köşk and around.In addition, it has been concluded that the lives of some characters should be examined by subjecting to the classification method. Thus the dark barricades of the tough road which is from the brigandage to the `efe`ness has attained enlightenment.Keywords: Folk Literature, Çalıkakıcı Folk tales, Performance theory.