Bilgiyi yeniden inşa etmek: Tanzimat dönemi Osmanlı Mimarlığı

Abstract

Tanzimat Fermanı'nın 1839'da ilanı Osmanlı siyasetinde ve toplumsal hayatında hem sürekliliği hem de değişimi görünür kılan önemli bir olaydır. Bu fermanın ilanını hazırlayan ve ertesinde gelişen toplumsal bağlam aynı zamanda Batı Avrupa ile farklı biçimlerde artan etkileşimlere göre biçimlenir. Küresel ölçekte iktidarın mekansal dağılımından bağımsız düşünülemeyecek olan bu ilişkisellik, kendisini farklı araçlarla yeni bir iktidar merkezi ve gerçeklik olarak kuran Batı'yı, içeride yeniden inşa eden söylemsel pratikleri içerir. Batı'ya dair söylemsel alanı ve paralelinde yürütülen mimarlık pratiklerini kapsayan genel bir bağlamda doğru bilgiyi üreten ve yayan teknik ve pratiklerin geçirdiği değişim ve bu süreçte özne konumuna yerleşenlerin etkinlikleri ise bu tartışmanın temelinde yer alır. Bu doğrultuda bu tez, Tanzimat dönemi bağlamında Batı'ya dair söylemsel alanın mimarlık pratiği içerisinde nasıl deneyimlendiğini tartışır.İki ana bölümde düzenlenen bu tezin ilk bölümünde Batı'ya dair söylemsel alanda doğru bilginin dinamik bir Batı'dan aktarım mekanizması olarak kuruluş süreci incelenmektedir. İkinci bölümde ise bu tartışmayı somutlaştırmak üzere farklı mimari durumlar belirlenmiştir. Batı'ya dair söylemsel alanda konumlanan bilgi pratiklerine göre seçilen örnek durumlar ideal Batılı modellere göre biçimlenen ve devlet tarafından öncelikli olarak başkent İstanbul'da inşa edilen ya da edilemeyen projelerdir. İlk Osmanlı üniversitesi Darülfünun, ilk sanayi sergisi yapısı Sergi-i Umûmî-i Osmâni, İstanbul'a ve tarihine dair yeni bilgi alanı ve tarihi eserlere yönelik yeni tamir pratikleri tartışmaya açılmıştır. Bu mimari deneyimler, öznesi devlet olan mimari pratikler ve merkezi siyasal söylem arasındaki birbirini etkileyen, dönüştüren ve sınırlayan karmaşık ilişkiyi açığa çıkarırken, mimari üretimin resmi söylemin dışına sızan maddi pratik ve bilgileri de barındırdığı iddia edilmiştir. Genel olarak bu tez, Osmanlı mimarlık tarihinde karanlıkta kalmış bir bölgeyi yeni bir tarihyazımsal stratejiyle birlikte aydınlatmayı amaçlamaktadır.

Declaration of the Tanzimat Addict in 1839 reveals both continuity and change in the Ottoman politics and social life. The social context that set the ground for this incident is also shaped according to the growing interaction with Western Europe. This relationship that is not free of the geographical distribution of power in global scale, also comprises certain discursive practices which re-enact the West inside. In fact, the West itself is argued to be a discursive practice that establishes itself as a new core of power in various ways. Transformation of the techniques and practices which produce and disseminate true knowledge within this discursive field including architecture and those taking over the subject position throughout this process is mainly analyzed here. Thus, this study discusses how the discursive field on West was experienced in architectural practice throughout the Tanzimat era.The thesis is composed of two main parts. In the first part, the process of how true knowledge was constituted as a dynamic mechanism of transfer from the West is mainly explored. The second part attempts to dwell on this argument through various architectural cases. Those selected are official architectural projects designed according to ideal Western models, to be built in Istanbul. Thus, the first Ottoman university Darülfünun, the initial Ottoman industrial exhibition hall building, Sergi-i Umumi-i Osmani, and the new flourishing realm of knowledge on the urban setting and history of Istanbul in tune with new practices of repairing the historical monuments are interrogated. Besides, those cases are argued to be revealing the complex relationship between official discourse and architectural practices, that affect, transform and limit each other. Mainly, this dissertation aims to illuminate an area in the history of Ottoman architecture that was left in shadow, with a novel historiographical strategy.