Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet dönemlerinde Aksaray kenti ve mimarlığı

Abstract

Yüzyıllar boyunca coğrafi konumundan dolayı çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapan Anadolu toprakları, en eski çağlardan bu yana birçok kentin oluşumuna ve değişimine tanıklık etmiştir. Selçuklu kenti olarak bilinen Aksaray, köklü bir geçmişe sahip olmasının yanı sıra tarihin her döneminde nitelikli bir ticaret, ulaştırma ve askeri merkez olmuştur. Osmanlı Döneminde iskân ve fetih politikasının daha çok batıya doğru gelişmesi, Aksaray'ın gerilemesine sebep olmuştur. Aksaray 1920 yılında vilayet kimliği kazanmış ancak 1933 yılında tekrar ilçeliğe döndürülmüştür. Bu dönemde modernite çalışmaları arasında yer alan, yeni sistemin parçası olarak kurum yapılarını da içine alan fiziksel mekânı yaratma çabaları tüm ülke de olduğu gibi Aksaray'da bir dönüşümün başlangıcıdır.Tez çalışması Geç Osmanlı - Erken Cumhuriyet Dönemlerinde Aksaray'ın kale sur izleri ile tanımlı tarihi çekirdeği ve yakın çevresinin geçirdiği ekonomik, demografik ve sosyo-kültürel gelişmelerin mimarlık disiplinine ve kent merkezine yansıması sonucu izlenen üslûpsal ve fonksiyonel gelişmeler ve değişimler değerlendirilerek umumi nitelikleriyle özetlenmesini ele almaya çalışmıştır. Bu kapsamda bahsi geçen dönem içinde kentte inşa edilen anıtsal yapıların kataloğu oluşturulmuştur. Ayrıca kent ile ilgili yazılı ve sözlü kaynaklardaki bilgiler derlenmiş, haritalar ve planlar incelenmiş, tarihi dokuya ve çalışma dönemine referans olan yapıların eski fotoğrafları toplanmıştır. Çalışma alanının mevcut durumunun değerlendirilmesi için alan çalışmaları ve ilgili kurum ve kişilerle görüşülmüş, yapıların güncel tespitleri yapılmıştır. Çalışmanın sonucunda yapılan değerlendirmede Cumhuriyet'in modern kent, modern toplum yaratma ideallerine dair girişimler tüm ülke de olduğu gibi Aksaray'da da yapıldığı ve bu girişimlerin kentte ilk yıllarda oldukça etkin olduğu, inşa edilen yapılar ile kendini gösterdiği tespit edilmiştir. Osmanlının son dönemleri ile Cumhuriyetin ilk yıllarda egemen olan, içinde Selçuklu ve Osmanlı mimarlığına ait biçimsel öğelerin, Batılı Klasik ve Barok etkilerin yer aldığı I. Ulusal Mimarlık üslubu, Aksaray'da inşa edilen yapılarda özgün bir yorumla uygulanmıştır. Aksaray'daki kent merkezinin Geç Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde aynı yerleşim çekirdeği içerisinde olduğu, bu merkez ve yakın çevresinde inşa edilen yapıların benzer nitelikler taşıdığı görülmektedir. Kentin kale sur izleri ile tanımlı tarihi çekirdeği ve yakın çevresi, kent merkezi olma özelliğini her dönemde olduğu gibi Erken Cumhuriyet döneminde de kaybetmemiştir.

The Anatolian lands, which have hosted various civilizations for centuries due to their geographical location, have witnessed the formation and change of many cities since the earliest times. Aksaray, known as the Selçuk city, has a long history and has become a qualified trade, transportation and military center in every period of history. The development of the settlement and conquest policies towards the west in the Ottoman period led to the decline of Aksaray. In 1920, Aksaray gained identity as a provincial governor, but in 1933 it was reunited. In this period, as a part of the modernity studies, the whole country is trying to create a physical space that includes institutional structures as a part of the new system. This was the beginning of a transformation in Aksaray. The thesis is to summarize the economic, demographic and socio-cultural developments in the late Ottoman-Early Republic period, defined by the castle fortifications of Aksaray and the surrounding area, by evaluating stylistic and functional developments and changes that are reflected in the architectural discipline and urban center . In this context, a catalog of monumental buildings built in the city during the preceding period was created. In addition, the information about the city in written and oral sources has been compiled, maps and plans have been examined, and old photographs of buildings which are historical reference and reference to the working period have been collected. In order to evaluate the current situation of the study area, field works and discussions were held with the relevant institutions and persons, and current determinations were made. As a result of the study, it has been determined that the Republic is a modern city, the initiatives about the ideals of creating a modern society are in the whole country as well as in Aksaray, and these initiatives are proved to be very effective in the first years in the city. In the last periods of the Ottoman Empire and the first years of the Republic, the style of the Selçuk and Ottoman architectural elements, Western Classical and Baroque influences took place in I. National Architecture style and a unique interpretation was applied to the buildings built in Aksaray. It is seen that the city center in Aksaray is in the same settlement core during the Late Ottoman and Republican Periods and that the structures built in this center and its vicinity have similar qualities. The historical core and the surrounding area defined by the fortress fortifications of the city have not lost its feature of being a city center in every period as well as in the Early Republican period.