Van Gevaş – Bitlis Hizan ilçelerinde bulunan Gargar /Karkar bölgesi kiliseleri

Abstract

Van'ın Gevaş İlçesi'ne bağlı Anaköy, Daldere, Töreli Köyleri ile bu köylere bağlı Tatlıca, Beşadım ve Doruklu mezraları ile Bitlis'in Hizan İlçesi'ne bağlı Güngörmez Köyü'ne bağlı Erdoğan ve Baltacı mezralarında çalışılmıştır. Bölge; Osmanlı İmparatorluğu döneminde Van Sancağı'na bağlı Gargar / Karkar isimleriyle anılan idari bir bölgeydi. Gargar'da on iki kilise tespit edilmiştir. Bu yapılardan on tanesi incelene bilmiştir. İki tanesi ise günümüze gelememiştir.Bu çalışma bölgede yer alan kiliselerin tamamının Sanat Tarihi metodolojisi açısında ilk defa ele alınarak, gerek mimari gerekse süsleme açısından bilim dünyasına tanıtılması noktasında önem taşımaktadır. Kiliselerin günümüzdeki son durumları saha çalışmaları ile tespit edilmiş, plan çizimleri gerçekleştirilerek görsel malzeme ile desteklenmiştir. Bu temellendirmeden sonra kiliselerin tanıtımı yapılmıştır. Öncelikle Ermeni mimarisindeki yerlerine değinilmiştir. Değerlendirme kısmında ise tek nefli kiliselerin plan tipi ve mimarisine ağırlık verilmiştir. Saha çalışmaları sırasında gerek arazi şartları gerekse güvenlik sorunları nedeniyle zaman zaman sıkıntılı anlar da yaşanmıştır. Ancak bölgede yer alan kiliseler hakkında bilimsel çalışmanın olmaması, bu alanda yer alan kiliselerin bilimsel metotlar ile araştırılmasına önem kazandırmıştır. Yapılan tespitler Gargar / Karkar'da yer alan kiliselerin plan tipolojisinin belirlenmesi açısından değerlidir. Bölge kiliselerinin tamamı tek nefli plan şemasında inşa edilmiştir. Boyut açısından farklılık gösteren kiliselerin, naos bölümleri doğu – batı doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturtulup üstü beşik tonoz ile kapatılmıştır. Yapılar bu halleriyle oldukça mütevazi boyutlardadır ve anıtsallık yoktur.1904 tarihli tamir kitabesi olan Anaköy Noreşan Surp Sarkis Kilisesi hariç diğer yapıların hiçbirinde tarihlendirmeye yardımcı olacak inşa kitabesi tespit edilememiştir. Bu açıdan bakıldığında yukarıda belirtiğimiz kiliselerin plan ve mimari özellikleri tarihlendirmede de önemlidir.Yapıların hiç birisinin üst örtüsünde kubbe kullanılmamıştır. Günümüze ulaşabilen yapıların tamamında farklı sayılarda duvar nişlerine yer verilmiştir. Bu duvar nişleri kiliselerin iç kısımda yer almaktadır. Dış cephelerde hareketliliği sağlayacak herhangi bir duvar niş veya yırtmaç niş bulunmamaktadır. Cephelerde hareketliliği sağlayan tek unsur girişler ve pencere açıklıklarıdır.Kiliselerin tamamında ana taşıyıcı unsuru beden duvarlarıdır. Beden duvarlarının yanında; duvar payeleri ve kemer atılımları da kullanılmıştır. İncelenen yapılar süsleme açısından oldukça sadedir. Ancak devşirme malzeme olarak kullanıldığını düşündüğümüz beden duvarlarındaki haç işlemeli taşlarda süsleme bulunmaktadır. Yapı malzemesi olarak ağırlıklı şekilde moloz taş ve kaba yonu taşın yanı sıra üst örtüde kayaç taş (şist) - yaprak taş kullanılmıştır. Sadece üç yapıda lokal yerlerde azda olsa tuğla malzeme kullanılmıştır. Tüm bu veriler yapıların gösterişten uzak işlevsel amaçlı yapıldıklarını göstermektedir. Bu durum lokal bir bölgede inşa edilen kiliseleri yapanların ekonomik anlamada da gücünün yetersiz olduğunu göstermektedir.

This study were studied, Anaköy, Daldere, Töreli Villages, Tatlıca, Beşadımand Doruklu hamlets of Gevaş District of Van and Erdoğan and Baltacı hamlets ofGüngörmez Village of Bitlis. Area; It was an administrative disrtict called Gargar /Karkar under Van Sanjak during the Ottoman Empire. Twelve churches wereidentified in Gargar. Ten of these structures could be examined and Two of themhave not survived.This study is considered for the first time in terms of the methodology of ArtHistory and it is important to introduce all the churches in the area to the world ofscience both in terms of architecture and decoration. The current situation of thechurches has been determined by field studies and plan drawings have been realizedand supported with visual materials. After this foundation, the churches wereintroduced. Firstly, their place in Armenian architecture is mentioned. In theevaluation part, the plan type and architecture of single nave churches wereemphasized.During the field studies, there were also troubled moments sometimes due toboth terrain conditions and security problems. However, the lack of scientific studiesabout the churches in the region has given importance to the research of the churchesin this area with scientific methods. The findings are valuable in determining the plantypology of the churches in Gargar / Karkar.All the churches in the region were built in a single nave plan scheme. Thenaos sections of the churches, which differ in size, were placed in a rectangular areain the east - west direction and covered with a barrel vault. The structures are quitemodest in this state and there is no monumentality.Except for the 1904 repair inscription of Anaköy Noreşan Surp SarkisChurch, no building inscription could be identified to help date. From this point ofview, the plan and architectural features of the churches mentioned above were alsoimportant in dating.No dome was used on the top cover of any of the structures.All of the structures that survived to the present day have different number ofwall niches. These wall niches are located inside the churches. There are no wallniches or slits niches that provide mobility on the façades. The only elements thatprovide mobility on the facades are the entrances and the window openings.The main holdering element in all churches are body walls. Next to the bodywalls; wall piers and arch was used. The examined structures are quite simple interms of decoration. But, there are ornaments on the cross-embroidered stones on thebody walls which we think are used as devshirmeh materials.The building materials were mainly rubble and rough stone, as well as rockstone (şist) - leaf stone on the top cover. In only three buildings, a small amount ofbrick material was used in local places.All these data show that the structures are built for functional purposeswithout showing off. This relaize that those who build churches built in a local areahave insufficient economic power.