Hâciblik kurumunun ortaya çıkışı ve gelişimi

Abstract

Tarihi oldukça eskiye dayanan hâciblik kurumu sözlükte araya girmek, mâni olmak, birinin bir yere girmesini engellemek; örtmek, gizlemek anlamlarına gelen hacb kelimesinden gelmektedir. Bir kişinin bir yere girmesine engel olan kimse, kapıcı demektir. Divan-ı Lügati't Türk'te, tayandı kelimesinden gelen tayangu, mabeynci anlamında kullanılan özgün sözcük şeklinde verilmiştir. Hâciblik görevinin ilk defa Muaviye (661-680) veya Abdülmelik bin Mervan (685-705) zamanında kurulduğuna dair görüşlerden hangisinin daha doğru olduğu kesin şekilde tespit edilememiştir. Hâcibliğin Abbasi hilafetinde ve Endülüs Emevi Devleti'nde daha ilk zamanlardan başlayarak mevcut olduğu bilinmektedir. Hâciblik, İslam coğrafyasında farklı uygulamaları bulunan kurumların başında zikredilmekte ve makam, konum, sayı ve saygınlık yönünden farklılıklar göstermektedir. Devlet teşkilat yapısı içerisinde kendisine yer edinen hâcibler, sadece saray içinde görev yapmakla kalmamış, Genellikle hükümdara eşlik etmiş, onların en yakın sırlarına vakıf olmuşlardır. Bu sebeple hükümdara vezirden daha yakın olduğu kabul edilmektedir. Bunların yanı sıra hâciblerin padişaha vekalet ettikleri, onlar adına hutbe okudukları ve hükümdarların mührünü taşıdıkları da belirtilmektedir. Bu kadar geniş yetkilere sahip olan bu kurum zaman zaman devlet yapısı için tehlike unsuru olarak görülmüştür. Başa geçen küçük yaştaki hükümdarların yetkilerini suiistimal etmemeleri adına bazı hükümdarların hâciblik kurumunu kaldırdıkları ifade edilmektedir.Yapılan çalışmalarda hâciblik kurumu devletlerin kuruluş ve gelişme dönemlerinde değil, daha çok yükselme, büyüme ve yıkılma dönemlerinde ortaya çıktığı belirtilmektedir. Osmanlı Devleti'nin ilk dönemi ile Kanunî dönemi mukayese edildiğinde, bu durum açık bir şekilde görülebilir. Hz. Peygamber ve ilk dört halife dönemlerinde hâcibliğin kurum olarak olmadığı kabul edilmektedir. Halk ve devlet adamlarının iç içe olduğu, halk ile tebaa arasına izin istemek dışında aracı koymanın caiz görülmediği bir dönem olarak kabul edilmektedir. Belli bir müddet sonra emniyet endişesi ve devlet işleri üzerinde rahat bir şekilde çalışılması düşüncesiyle, devlet adamlarını koruyan ve onların halkla olan münasebetlerini düzenleyen şahıslara yani hâciblere ihtiyaç duyulduğu belirtilmektedir. Ancak bunun şartlar ve zaruretlerle sınırlı olması gerektiği dilr getirilmektedir. Aksi halde hükümdarların/halifelerin halktan kopmuş olacakları belirtilmektedir. Devletin siyasi ve idari teşkilat yapısının anlaşılabilmesi için hâciblik kurumu büyük önem taşımaktadır. Bu sebeple hâciblik konusu çalışılmıştır.

The institution of hâciblik based on the time of quite old means intervening barring, preventing someone from entering a place and incase in the dictionary. It comes from the word hacb which means to hide. A person who prevents someone from entering a place called a janitor. Tayangu wich comes form tayandı means mabeynci in Divan-ı Lugati't Turk. It could not be determined that who has started the first duty of hâciblik, either Muaviye (661- 680) or Abdulmelik bin Mervan (685- 705). It's known that hâciblik has begun during the time of Abbasi caliphate and the umayyad state of Andalusia hâciblik is mentioned at the head of the institutions with different applications and authority, locarlion number and respect in terms of differences in the Islam geography. Hâciber who has been given places in the structure of government organization, not only served in tje palace,usually accompanied the sultan, they known the sultan's closest secrets. There fore it's accepted that hâcibler are closer to the sultan more than viziers. In addition to these, it's also stated that the hâcibler acted fort he sultan, read sermons on behalf of sultan and carried the seal of sultan. It's stated that some sultansa are ended. Institution of hâciblik wherefore prevent to abuse of Powers of the younger sultans.In the studies contucted, this institution is emerged development of the government rather than during periods of ascension, growth and collapse. This can be clearly seen when the first period of the Ottoman Empire is compared to Kanuni's time it's accepted that hâciblik wasn't recognized as an insititution in the periods of the Prophet and the first four caliphs. This period is considered that citizens and government people interwined, it's not permissibled that havng a Messenger between the citizens an goverment people.After a while, people whom their duty is to protect the sultans and regulate their relations with the citizens when needed safety of the goverment. These people represented the institution of hâciblik. However, this should be limited to the terms and conditions. Otherwise it was defined that sultans and caliphs would separated from the puplic. In order to understand the political and administrative structure of the state, the institution of haciblik is very important. For this reason the term of hâciblik has been studied.