Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Koleksiyonundaki Süleymanname eserinin cildi ve yeni uygulamalar

Abstract

11. yüzyılda ilk defa Uygur Türkleri tarafından yapılan ve Doğu'dan başlayarak İslam coğrafyasına ve oradan Batı yoluyla bütün dünyaya yayılan cilt sanatı, medeniyetimizin kitapla olan müspet ilişkisinin de en önemli nişanelerinden biridir. Kitap medeniyeti düsturundan yola çıkan ve Selçuklu, Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı, devamlı zenginleşen ve gelişen cilt sanatı ile bize benzersiz bir kültür mirası bırakmıştır. Bunların arasında dönemi ve tezyini itibariyle en önemli eserler arasında bulunan Süleymanname özellikle minyatürleriyle birçok araştırmacının konusu olmuştur. Fakat bu araştırmalarda cildi hakkında özel bir çalışmaya ulaşılamamıştır. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine Koleksiyonu'nda Süleymanname Eserinin Cildi üzerine yapılan bu çalışmada, Süleymanname cildi; eserin şairi ve manzum metni, hattı ve hattatı, tezhibi ve müzehhibi, minyatür ve musavviri, cildi ve mücellidi, üslûbu üzerinden detaylı bir incelemeye tâbi tutulmuş, cildinin bütün desenlerinin ayrıntılı görsel ve çizimlerine yer verilmiştir. Buna mukabil, Süleymanname'nin çağdaşları incelenmiş, önceki ve sonraki yıllarda yapılan benzer çalışmalar analiz edilmiş, şehname türündeki en sanatlı ciltlere sahip olanlar görsel ve metin anlatımlarıyla teze dâhil edilmiştir. Böylece Süleymanname'nin diğer eserlerin önüne geçen ve kendinden sonraki eserlere öncülük eden yönleri ortaya konulmuştur.İlk bölümde cilt sanatı hakkında genel bilgilere yer verilerek cilt sanatının tarihi gelişimi, çeşitleri, bölümler, malzeme ve teknik hususları ayrıntılı bir biçimde anlatılmıştır.İkinci bölümde Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Koleksiyonu'nun konumu ve içeriği hakkında bilgilendirme yapılarak Süleymanname'nin muhafaza edildiği ortama dair bilgiler aktarılmıştır. Yine bu bölümde Kanuni Sultan Süleyman hakkında biyografik bilgiler, döneme ilişkin değerlendirmeler, sanat dinamikleri anlatılmış ve Süleymanname'nin yazılış süreci ile Fethullah Ârifî Çelebi'nin hayat hikâyesi ve sanat hayatı hakkında bilgilendirmeye yer verilmiştir. Yine aynı bölümde Süleymanname'nin siyasi ve törensel konuları ile Kanuni portresine dair bir değerlendirme yapılarak şehnamecilik kurumu, şehnameciler ve onların eserleri ışığında bütün detaylarıyla hem muhteva hem de fizikî yönden incelenmiştir. Bu kapsamda, Osmanlı tarihinin önde gelen şehname eserleri kronolojik olarak sıralanmış ve değerlendirilmiştir.Üçüncü bölümde Süleymanname'nin cildi hassas bir incelemeye tâbi tutulmuş, eserin kap dışı ve kap içinin, malzeme, teknik ve üslûp özellikleri detaylandırılarak anlatılmıştır. Eserin incelenme sürecinde, kabın dış pervazın bulutlu kompozisyonunda bir yenilik tespit edilmiş, üst üste sıralanmış hatayilerden oluşan ve bugüne kadar herhangi bir tanımla karşılanmayan rûmî çeşidini anlamaya ve muhakeme etmeye yönelik ilgili detaylı izahlar, `Rûmî` başlığı altında yapılmıştır.Dördüncü bölümde karşılaştırma başlığı altında ise Süleymanname eserinin desen ve kalıplarından yola çıkılarak yapılan uygulama örneklerin görsellerine ve anlatımlarına yer verilmiştir. Ayrıca Süleymanname'nin cildinin üslûbu olan saz yolu deseni ile çalışılmış önde gelen eserler incelenmiş ve kronolojik olarak sıralanmıştır.Son bölümde ise, Süleymanname incelemeleri esnasında karşılaşılan ve kaynaklarda rastlanmayan değerlendirmelere yer verilmiş ve eser hakkındaki kanaatler dile getirilmiştir.Anahtar Kelimeler: cilt, şehname, tarih, minyatür, saz üslûbu, Kara Memi, hatayi, rûmî, Hazine Koleksiyonu, Topkapı Sarayı Müzesi, Süleymanname, Arifi

Uyghur Turks created the art of bookbinding for the first time in the 11th century. It spread from the East into the Islamic world and from there, west, to the rest of the world and is one of the most important symbols of the Turkish civilization's positive relationship with books. The Seljuks, Anatolian Seljuks, Beyliks and the Ottomans, were all civilizations with strong a book tradition, and all have left us a unique cultural heritage of the art of bookbinding that is still constantly growing and developing. Among these books is the Süleymanname, the most important work in terms of its period and ornamental and has been the subject of much research, especially due to its miniatures. However, there has been no specific study regarding its bookbinding found in these studies. This study is on the bookbinding of the Süleymanname which is in the Treasury Collection of Topkapı Palace Museum Library. This study examines the bookbinding style of Süleymanname in the terms of its poetry and poet, calligraphy and calligrapher, the illustrations and the illustrator, the miniature and miniaturist, the bookbinding itself as well as the bookbinder. It also includes detailed visuals and drawings of all the patterns of the bookbinding. The study examines the contemporaries of the Süleymanname and analyzes similar works performed in previous and subsequent years to Süleymanname. The works with the most artistic bookbinding done in the şehname genre were included in the thesis alongside visual and textual narratives. Thus, the study revealed the aspects of the Süleymanname that make it superior over all other works and why it has pioneered subsequent works.The first chapter of the study addresses general information in detail including the historical development, types, sections, materials and technical aspects of the art of bookbinding.The second chapter provides information regarding the location and content of the Topkapı Palace Museum Treasure Collection and the environment in which the Süleymanname is preserved. This section gives biographical information about Suleiman the Magnificent, evaluations regarding the period, dynamics in art, Fethullah Ârifî Çelebi's biography and his artistic life as well as the process of writing the Süleymanname. In addition, the chapter evaluates the Süleymanname's political and ceremonial subjects, a portrait of Kanuni, and also examines historiography (şehnamecilik) in detail from both the content and the physical aspects in the light of historiographers (şehnameciler) and their works. In this context, the leading şehname works in Ottoman history were sorted and discussed chronologically.In the third chapter, the bookbinding of the Süleymanname is minutely examined, and the material, technique and style features of the inside and outside of its cover are detailed. In the process of examining the work, an innovation was found in the cloudy composition of the outer sill of the cover. It included detailed explanations under the title of `Rumi` which aids in the understanding and reasoning of the rûmî form composed of superimposed hatayis and which has not been explained until now.The fourth chapter includes visuals and explanations of the application examples based on the patterns and molds of the Süleymanname work under the title of comparison. Furthermore, there is an examination of the leading works of the saz yolu (leafy way) style, which was used in the Süleymanname's bookbinding, and are chronologically listed.The final chapter discusses evaluations encountered while the Süleymanname was being examined as well as those which were not found in the sources, and expert opinions which have been expressed about the work.Keywords: bookbinding, şehname, history, miniature, saz style, Kara Memi,hatayi, rumi, treasure collection, Topkapi Palace Museum, Suleymanname, Arifi