Osmanlı İmparatorluğu`nda nesih hattının tipografik evrimi (1729–1928)

Abstract

Bu çalışma, Osmanlı İmparatorluğu'nda metin yazısı olarak kullanılmış Nesih hattının 1729–1928 tarihleri arasında tipografi uygulamalarındaki kullanımını araştırmış ve belirtilen tarihler arasında üretilmiş Nesih yazı karakterlerini, hakkâklarını ve temel aldıkları hattatları tespit ederek başlangıcından son kullanımına kadar geçen sürede geçirdiği görsel evrimi incelemektedir. Osmanlı matbaacılığının çeşitli evrelerinde üretilmiş Nesih yazı karakterlerini el yazması Osmanlı Nesih hattı ile karşılaştırarak yazı karakteri üretiminde izlenen görsel üslup hakkında bilgi sunulmaktadır.Araştırma kapsamında Osmanlı tipografi uygulamalarıyla ilgili tarihî belgeler incelenerek Arap ve Latin harfli kaynaklar olarak tasnif edilmiştir. Söz konusu kaynaklar içerisinde doğrudan Osmanlı Nesih yazı karakterleriyle ilgili alıntılar Arap harflerinden Latin harflerine transkripsiyonu yapılarak sunulmuştur. Osmanlı Nesih yazı karakterlerinin madenî hurufatının mevcut olmaması nedeniyle yalnızca baskıda oluşturdukları şekiller birincil kaynaklardan incelenerek yapılmaktadır. Çalışmanın odağındaki yazı karakterlerinin görsel incelemesi tarih belgelerinde geçen bilgilerle birlikte ele alınarak konu hakkında kapsamlı bir çerçeve oluşturulması hedeflenmiştir.Tez çalışmasının giriş bölümünde kullanılan üstharfbirimi sistemi, yazı karakteri ölçüm kriterleri ve renkli elifba yöntemleri sunulmuştur. Aynı bölümde Osmanlı tipografi uygulamalarının görsel zeminini oluşturan hat sanatının tarihsel gelişimi ve Osmanlı Nesih hattının ekolleri incelenmiştir. Giriş bölümünün sonunda bağlam kurması açısından Osmanlı öncesinde Avrupa'da uygulanmış Arap harfli tipografi uygulamaları hakkında bilgiler sunulmuştur. İkinci bölümde, 1729–1928 tarihleri arasında İstanbul'da kullanılmış on altı Nesih yazı karakterinin görsel incelemesi yapılmıştır. İnceleme kapsamında yazı karakterlerinin görsel farklılıkları tespit edilerek selefleriyle olan ilişkileri karşılaştırmalı örnekler eşliğinde sunulmuştur. Her yazı karakterinin incelendiği bölümün sonunda yazı karakterinin görsel ve yapısal özellikleri özel olarak değerlendirilmiştir. Araştırma kapsamında hakkâkları belli olan yazı karakterlerinin incelendiği bölümlerde söz konusu hakkâkın hayatı hakkında bilgi sunulmuştur. İnceleme bölümünün sonunda örnek uygulama kapsamında Mühendisyan'ın 1882'de ürettiği 16 punto Nesih yazı karakteri, el yazması Nesih hattı ile kapsamlı bir şekilde karşılaştırılarak incelenmiştir. Sonuç bölümünde kronolojik olarak incelenen Nesih yazı karakterlerinin aralarında kurdukları yapısal ilişki görselleştirilerek Osmanlı Nesih hattının tipografik evrimi hakkında elde edilen sonuçlar araştırmacıların hizmetine sunulmuştur.Anahtar Kelimeler: Osmanlı tipografi uygulamaları, Arapça tipografi, Osmanlı Nesih yazı karakteri, Osmanlı Nesih hattı, Osmanlı hurufat hakkâkları

This thesis investigates the typographic application of naskh calligraphy in the Ottoman Empire from 1729 until 1928. It examines the visual evolution of Ottoman naskh typefaces by identifying the typefaces themselves and their punchcutters, in addition to the calligraphers who were involved in the production of each typeface. It aims to display information about each identified naskh typeface's visual style through a comparative visual analysis with handwritten Ottoman naskh script. Within the scope of the literature review, historical documents related to Ottoman typographic activities are categorized under two sections: documents in Turkish written in the Arabic script and documents in Turkish written in the Latin script. Documents relating directly to Ottoman naskh typefaces are cited in Latin-transliterated Turkish. Over the course of the investigation, no surviving Ottoman metal type sorts were encountered and hence, this thesis examines only the printed form of the naskh typefaces on primary sources. The visual styles of the Ottoman naskh typefaces are comprehensively evaluated as they relate to relevant historical information found within primary sources. In the introduction, archigrapheme, type measurement criteria, and colored alphabet methodologies are presented. Following the methodologies, the history of Arabic and Ottoman calligraphy is examined as the visual basis of Ottoman typography. In the last section of the introduction, pre-Ottoman typography of European Arabic typefaces is reviewed and summarized in order to provide a visual context for Ottoman naskh typefaces. In the second chapter, sixteen identified naskh typefaces that were used in Istanbul between 1729–1928 are visually and historically analyzed. The particular visual style of Ottoman naskh typeface is analyzed in relation to its forerunner through accompanying visual samples. Each analyzed typeface is evaluated in its respective section. Information regarding Ottoman punchcutters' lives is provided in the section(s) relevant to their work. Following the visual examination of sixteen naskh typefaces, a comparative case study between Mühendisyan's 16-point naskh typeface and a handwritten Ottoman naskh script is presented and evaluated. In the conclusion, a chronological examination of the evolution of the Ottoman naskh typefaces is thoroughly illustrated through a comprehensive information graphic.Keywords: Ottoman typography application, Arabic typography, Ottoman naskh typefaces, Ottoman naskh calligraphy, Ottoman punchcutters