L`application des méthodes de prise de décision multicritére au probléme de sélection de fournisseur

Abstract

ÖZET Dünya'daki endüstri kollarının çoğunda, hammadde veya ara mamul, nihai ürün maliyetinin en önemli kısmım oluşturmaktadır. Globalleşmenin getirdiği kıyasıya rekabet, üreticileri, hem fiyat hem de kalite ekseninde yarıştırmaktadır. Firmaların bu rekabette geri kalmamdan için gerekli koşul tüm üretim süreçlerinin optimizasyonudur. Üreticiler için, nihai ürünün maliyet ve kalitesini doğrudan etkileyebilen, çok önemli bir dış faktör, birlikte çalıştıkları tedarikçilerdir. Tedarikçi, üreticiden farklı bir kurumsal yapı ve anlayışta faaliyet gösterirken, üreticinin üretim prosesini birebir etkileme gücüne sahiptir. Bu nedenle, tedarikçi seçiminin de bir üretim süreci olarak düşünülüp optimize edilmesi gerekir. Özellikle, `Toplam Kalite` anlayışım benimseyen ve `zamanında üretim` tipine sahip işletmelerde, tedarikçi seçimi hayati bir öneme sahiptir. Tedarikçi seçiminde hedef, üreticinin ihtiyaçlarını en iyi şekilde ve kabul edilebilir bir maliyetle karşılayacak tedarikçi veya tedarikçilerin belirlenmesidir. İhtiyaçlar ve öncelikler, içinde bulunulan sektöre, üretim tipine, şirket yapı ve stratejilerine göre değişir. Tüm tedarikçi seçimlerinde göz önünde bulundurulan çok sayıdaki nitel ve nicel kriterler, birçok zaman aralarında çelişmektedirler. Çok kriterli bu karar verme sürecinde, en iyi tedarikçiyi seçmek için, birbirleriyle çelişen kriterler arasında uzlaşıya varmak ve öncelikleri belirlemek gerekmektedir. Tedarikçi seçimi problemi iki şekilde karşımıza çıkabilmektedir: Alternatif tedarikçilerin üreticinin tüm taleplerini (miktar, kalite, teslimat süresi vs.) karşıladığı durum ile tedarikçilerin kapasite, kalite vb. kısıtlarının olduğu ve hiçbir tedarikçinin tek basma tüm beklentileri yerine getiremediği durum. İlk durumda, seçilecek tek bir tedarikçi, tüm gereksinimleri karşılayacakken, diğer durumda, birden fazla tedarikçiylebirlikte çalışma ve her birinden farklı miktarlarda hammadde/ara ürün satın alma zorunluluğu doğacaktır. Bu çalışmada incelediğimiz problem tipi, ilk durumdaki gibidir ve cevap aradığımız soru `En iyi tedarikçi hangisi ?` sorusudur. Karar vericilerin, firmanın tüm beklentilerini en iyi şekilde karşılayan tedarikçiyi alternatifler arasından seçmeleri gerekmektedir. Çok kriterli karar alma problemleri, insanoğlunun varolduğu günden bugüne dek hayatın her evresinde karşılaştığı ve çözüm aradığı durumlardır. İnsanlık tarihi kadar eski bu problemlerle ilgili tarihteki ilk analiz, 1785 yılında yayınlanan Caritat de Condorcet Markiz'inin, jüride ortak karar vermek durumunda olan ancak farklı düşünce ve tercih kriterlerine sahip iki jüri üyesini analiz eden çalışmadır. 19.yy'ın sonu ve 20.yy'ın başlarında ekonomistler, üretici veya tüketici tercihlerini ifade eden bir fayda fonksiyonunu maksimize etmeye çalışarak, ekonomi ve ekonomi üzerinde etkili kişilerin davranışları arasındaki ilişkiyi incelediler. Pareto da bu dönemdeki ekonomistlerden biriydi ve kaynakların kısıtlı olduğu durumlarda, herkesin aynı anda en yüksek tatmin derecesine ulaşamayacağım gösterdi. Yöneylem, istatistik, bilgisayar ve bilim yönetimi gibi bilim dallarının gelişmesiyle, günümüzde insanlar, karar alma problemlerine, analitik yöntemlerle çözüm arayabilmektedirler. Çok kriterli karar alma, alternatiflerin sürekli ya da kesikli olmasına göre ikiye ayrılır. İlk gruba, sürekli bir karar alanına sahip, sonsuz veya çok büyük sayıda alternatifi olan problemler girerken, ikinci grup kesikli bir karar alanına sahip, alternatiflerin önceden tanımlandığı ve sınırlı sayıda olduğu problemlerden oluşmaktadır. Birinci gruba örnek vermek gerekirse: Taşınabilir bilgisayar üreten bir firma, yüksek bellekli, hafif ve ucuz bir model üretmek istediğinde, alternatifler, tasarımcılar tarafından hazırlanır ve sayılan üretilebildiği kadar çoktur. xBu çalışmanın konusu olan, tedarikçi seçimi problemi ise, çok sayıda özellikle tanımlanan ve önceden belirlenmiş sınırlı sayıdaki alternatifler arasında tercih yapılmasını içeriyor ki, bu da ikinci gruba örnektir. ikinci gruba giren problemlerin ortak özellikleri şu şekilde sıralanabilir: Sınırlı sayıda alternatif Her problem için, çok sayıda özellik Her özellik için, farklı ölçüm birimi Her özellik için, belirlenmiş önem derecesi Problemin matris biçiminde ifadesi Bir karar alma probleminde karar vericilere destek sağlama amaçlı olarak dört farklı analiz yapılabilir. Bu analizler; Alternatiflerin, en iyiden en kötüye doğru sıralanması ? En iyi alternatifi belirlemek veya sınırlı sayıda en iyi alternatifler serisi seçmek ? Alternatiflerin, temel ayırıcı özelliklerinin belirlenmesi ve bu özelliklere göre tanımlamaları ? Alternatifleri, önceden belirlenmiş homojen gruplara ayırmak şeklinde yapılabilir. Bu çalışmanın amacı, kesikli bir karar alanına sahip, çok kriterli bir karar alma problemi olan tedarikçi seçimine, alternatifleri en iyiden en kötüye doğru sıralayarak çözüm getirmektir. Alternatiflerin sıralanması için kullanılabilecek birçok `Çok Kriterli Karar Alma Yöntemi` arasından, sıklıkla kullanılan iki yöntem; Analytic Hierarchy Process (AHP) ve Technique for Order Preference by Similarity to Ideal Solution (TOPSIS) bu çalışma için seçildi ve çimento sektöründeki tedarikçi seçimi problemine uygulandı. Her iki yöntem de, anlaşılma ve uygulama kolaylıkları nedeniyle, karar vericiler tarafından xisıklıkla tercih edilen ve doğru alanlarda, doğru şekilde uygulandığında, oldukça etkin sonuçlar veren yöntemlerdir. AHP metodu, karmaşık problemleri, hiyerarşiler sistemine dönüştürerek çözümleyen analitik bir süreçtir. AHP'yi, diğer yöntemlerden ayıran en önemli özellik, kriterlerin önem derecelerinin (ağırlıklarının) ve nitel kriter değerlerinin saptanma şeklidir. Bunun için öncelikle, problemin amacı, bu amacı etkileyen faktörler, kriterler ve varsa alt kriterler belirlenir. Hiyerarşinin en son seviyesine alternatiflerin eklenmesiyle problemin hiyerarşik yapısı oluşturulur. Ardından, hiyerarşinin her seviyesi için, bir üst hiyerarşik seviye bazında, ikili karşılaştırmalar gerçekleştirilir. Bu değerlendirmeler, konunun uzmanı kişi veya kişilerce, birbiriyle uyumlu ve tutarlı olacak şekilde yapılır. Expert Choice isimli yazılım ile AHP'nin tüm aşamaları, hızlı ve kolay bir şekilde gerçekleştirilebilir. TOPSIS de, AHP gibi anlaşılması ve uygulanması kolay bir yöntem olup, seçilen alternatifin, ideal (en iyi değerlerden oluşan) alternatife en yalan, negatif ideal (en kötü değerlerden oluşan) alternatife en uzak mesafede olmasını öngörür. Bu tezdeki TOPSIS uygulamasında, kriterlerin önem dereceleri (ağırlıkları) ve nitel kriter değerleri için, AHP yöntemiyle bulunan sonuçlar kullanıldı. Böylece, kriterlerin farklı yöntemlerle değerlendirilmesinden doğabilecek insan hatasına bağlı tutarsızlıklar engellenmiş oldu. Problemin iki ayrı yöntemle çözülmesi, bulunan sonuçların karşılaştırılabilmesi ve güvenilirliği açısından önem taşımaktadır. Bu çalışmada, öncelikle, çimento sektöründe tedarikçi seçiminde etkili olabilecek tüm kriterler listelenerek, anket şeklinde düzenlendi. Ankette listelenen 32 ön kriter, sektördeki 20 uzman tarafından Likert skalama yöntemiyle ayrı ayrı puanlandırıldı. Eşit önem derecesinde oldukları varsayılan uzmanların, her kriter için verdikleri puanların aritmetik ortalaması, o kriterin önem derecesini oluşturdu. 32 ön kriterin ortalaması ise, eşik düzeyi kabul edildi ve bu değerin altında kalan kriterler atıldı. Böylece, çimento sektöründe tedarikçi seçimini etkileyen, 2' si nicel, 14'ü nitel olmak üzere, toplam 16 kriter belirlenmiş oldu. xiiKriterlerin ağırlıkları ve nitel kriterlerin belirlenmesinde AHP yöntemi kullanıldı. Öncelikle, problemin hiyerarşik yapısı oluşturuldu. Çimento sektöründe deneyimli, farklı görev ve statülerdeki 5 uzman tarafından, hiyerarşinin her seviyesi için, ikili karşılaştırmalar yapıldı. Uzmanların eşit önem derecesine sahip oldukları varsayımıyla, her düzeyde yapılan ikili karşılaştırmaların ortalaması, genel değerlendirme notu olarak kabul edildi. Tutarsızlık kontrolleri yapıldı. AHP'nin tüm adımlan, Expert Choice adlı yazılım ile gerçekleştirildi. Böylece, hiyerarşideki tüm elemanlar için göreceli önemler ve nitel kriterlerin değerleri hesaplanmış oldu. Çimento sektöründe, ürün maliyetinin, tedarikçi seçimini etkileyen en önemli kriter olduğu ve sonucu neredeyse tek başına etkileyebildiği görüldü. Bu uygulama sırasında yapılan ilginç bir gözlem de; kalitenin önemini her fırsatta vurgulayan yöneticilerin, nihai kararlarım, büyük ölçüde mali kriterlere göre almaları oldu. Kriterlerin önem derecelerinin ve nitel kriter değerlerinin belirlenmesinin ardından, sıra problemin amacı olan alternatiflerin sıralanmasına geldi. Sonuçların karşılaştırılması amaçlı olarak, AHP ve TOPSIS yöntemleriyle, alternatifler sıralandı. A, B, C ve D firmaları, problemimizin alternatiflerini oluşturan çimento tedarikçileriydi. Alternatiflerin, her kriter bazında değerlendirmeleri, 10 büyük çimento tüketicisi firmanın, sektörde deneyimli çalışanları tarafından, grup karan şeklinde yapıldı. Gerek AHP, gerekse TOPSIS yöntemlerinin uygulanmasıyla elde edilen sıralamalar aynı oldu. A firması, yapılan değerlendirmeler sonucunda en iyi çimento tedarikçisi seçildi. Her iki metodun da aynı sıralamayı vermesi, karar vericiler nezdinde sonucun güvenilirliğini arttırdı. xııı