Türkiye`de üniversite özerkliğinin mali, akademik ve yönetsel boyutlarıyla devlet ve vakıf üniversiteleri için betimlenmesi

Abstract

Bu çalışmada, üniversitelerde mali, akademik ve yönetsel özerkliğin tanımlanabilmesini sağlayacak göstergeler ortaya konarak, Türkiye'deki devlet ve vakıf üniversitelerinin durumunu bu göstergeler açısından betimlemek ve birbirleriyle karşılaştırmak amaçlanmıştır. Bu genel amaç doğrultusunda, literatüre dayalı olarak üniversitelerde yönetsel, akademik ve mali özerkliğin nasıl ve hangi göstergelerle tanımlanabileceği belirlenmiş; Türkiye'deki devlet ve vakıf üniversitelerinin bu göstergeler açısından durumu betimlenmiştir. Ayrıca, Türkiye'de yükseköğretimi düzenleyen en son yasal metinlerden yürürlükteki 1982 Anayasası ve 2547 sayılı Yükseköğretim Yasası, bu göstergeler açısından incelenmiştir. Böylece üniversite özerkliği bir bütün olarak ve her bir amacı açısından ayrı ayrı ele alınmış ve değerlendirilmiştir. Betimsel bir çalışma olan bu araştırmada, özerklik göstergeleri ve Türkiye'deki üniversitelerin özerklik durumunun betimlenmesi için nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Yönetsel, akademik ve mali özerkliğin hangi göstergelerle tanımlanabileceği ile yürürlükteki anayasa ve yükseköğretimi düzenleyen yasanın özerklik durumuna ilişkin veriler, ilgili literatürden derlenmiş;Türkiye'deki devlet ve vakıf üniversitelerinin bu göstergeler açısından betimlenmesine ilişkin veriler ise yarı-yapılandırılmış görüşme yöntemiyle elde edilmiştir. Araştırmada elde edilen sonuçlar özetle şöyledir: 1. Üniversite özerkliği ile ilgili olarak yapılan araştırmalarda farklı zaman ve farklı koşullarda üniversiteyi daha özerk kılmak için üzerinde en çok durulan faktörler, devletin (dolayısıyla hükümetin) üniversitelere müdahale düzeyi, üniversiteler üstü merkezi üst veya merkezi ara kuruluşların varlığı ve bunların işlevleri, üniversite ve bağlı kuruluşların karar ve yürütme organlarının oluşum şekli, yapısı ve işlevi ile üniversite bileşenlerinin karar oluşturma ve alma sürecindeki rolleri, üniversitenin kendi eylem ve işlemlerini düzenleme konusundaki yetkisi, rektörün, dekanın ve diğer akademik birim, yöneticilerinin göreve getirilme biçimi ve yetki düzeyleri, üniversite denetim mekanizmalarının varlığı, akademik özgürlüğün varlığı ve düzeyi, üniversitenin sermaye gruplarından bağımsız olması ile üniversitenin mali252 kaynaklarını yaratma ve kullanma yetkisinin (tasarrufunun) olması; yönetsel, akademik ve mali özerklik açısından birer gösterge olarak kabul edilmiştir. 2. Türkiye'de yükseköğretimi düzenleyen 1982 Anayasası ve 2547 sayılı Yükseköğretim Yasası, özerklik açısından üniversitelere bir açılım sağlamamış, hatta yasa öncesi düzenlemelere göre daha da geriye götürmüştür. Yasaya, yönetsel, akademik ve mali özerklik açılarından bakıldığında; üniversitelere tek tip bir yapılanma getirdiği, yetkilerin merkezileştirilerek belli noktalarda toplandığı, kurulların etkisiz hale getirildiği, karar sürecinde üniversite bileşenlerinin tamamına ve yeterli düzeyde yer verilmediği, geniş ve etkin katılımı önlediği, üniversitenin kendi eylem ve işlemlerini düzenleme yetkisini büyük oranda elinden aldığı ve bunu Yükseköğretim Kurulu'na devrettiği, etkin ve sağlıklı bir iç ve özdenetim mekanizmasına yer vermediği, yönetsel ve mali özerkliğe metin üzerinde bile hiç yer verilmediği, bilimsel özerkliğe ise yasada yer verilmiş olmasına rağmen, diğer uygulamalarla üniversite kültürünün yok olmasına neden olunduğu için akademik özgürlüğü büyük oranda zedelediği tespitleri yapılmıştır. Böylece, Cumhuriyet Döneminde 1933 Reformuyla başlamış olan üniversitenin kurumlaşma ve özerkleşme süreci, bugün yürürlükte olan 1982 Anayasası ve 2547 sayılı Yükseköğretim Yasası ile kesintiye uğramış hatta düşüşe geçmiştir. 3. Akademisyen ve öğrencilerin görüşlerine göre, Türkiye'de hem devlet hem de vakıf üniversitelerinin daha çok yönetsel ve mali, kısmen de akademik açıdan özerkliğe sahip olmadıkları; bu alanda ne yasal ne de kurumsal bir alt yapının mevcut olduğu, her iki statüdeki üniversitenin de bir kontrol ve müdahale mekanizması altında oldukları; vakıf üniversitelerinde mütevelli heyet, devlet üniversitelerinde ise siyasi iktidar kurallarının belirleyici olduğu ve her ikisinin de özerkliğe yeterince uzak oldukları saptaması yapılmıştır. 4. Alınan görüşlerden, Türkiye'de hem devlet hem de vakıf üniversitelerinin aynı yasal düzenlemeye tabi olmaları nedeniyle, aralarında ufak tefek farklar olsa bile, mali, yönetsel ve akademik özerklik açısından çok belirgin bir farkın olmadığı, bu nedenle bu ayrımı, devlet ve vakıf olarak değil de gelişmiş ve gelişmekte olan üniversiteler olarak yapmanın daha doğru253 olacağı, ayrıca Türkiye'deki üniversitelerin özerklik sorununu demokratik rejimin sorunlarından bağımsız olarak düşünmemek gerektiği tespit edilmiştir. 5. Akademisyenler, Türkiye'deki devlet üniversitelerinin özerklik düzeyini 100 puan üzerinden akademik özgürlük için 70 ilâ 90 puan arasında nitelerken, idari ve mali özerkliğin sınıfta kalacağını belirterek 40-50 puan arasında değerlendirmişlerdir. Vakıf üniversiteleri ise, akademik yönden devlet üniversitelerinden daha düşük bir puan (50-70) alırken, idari ve mali yönden devlet üniversitelerinden biraz daha yüksek bir puanla (70-80) nitelendirilmiştir. Sonuç olarak, Türkiye'de hem devlet hem de vakıf üniversitelerinin mali, akademik ve yönetsel açıdan özerkliğe sahip olmadıkları; bu alanda ne yasal ne de kurumsal bir alt yapının mevcut olduğu, bazı köklü üniversitenin dışında, çoğu üniversitenin de özerklik kültürünü henüz edinememiş ve hiç yaşamamış olduğu bulgularına ulaşılmıştır.

In this study, it was aimed to describe and compare the situation of state and foundation universities in terms of the indicators determined to define financial, academic and governmental autonomy. With this general aim in mind, it was determined how and with which indicators financial, academic an governmental autonomy of universities can be defined; the position of state and foundation universities in Turkey were described in terms of these indicators. In addition, the law of higher education, code 2547, and 1982 constitution in which the latest regulation organizing the higher education exists were examined using these indicators. So, university autonomy was taken as a whole and evaluated separately in terms of aims. In this descriptive research, qualitative research method was used to describe the autonomy indicators and the autonomy position of Turkish universities. The data concerning the autonomy of the law organizing the higher education, the current constitution and governmental autonomy were collected from the related literature and the data concerning the descriptions of state and foundation universities in terms of these indicators were collected using semi-structured interview method. In sum, the results of the research are: 1. In researches related to university autonomy, factors mostly focused on in order to make it autonomous at a different time and in different conditions, intervention level of the state (e.g. government) into universities, existence and functions of a central higher education or a central middle institutions, types of formation of decision and executive organs connected to universities and their branches, roles in making and executing decisions of the university components using its structure and function, authority of universities on organizing its own actions and executions, appointment of academic units such as rector, dean and other staff and their authority level, existence of university supervision, existence and level of academic freedom, independence from financial groups, creating university financial sources and having right to use are all taken as indicators of financial, academic and governmental autonomy.255 2. The law of higher education, code 2547, and 1982 constitution organizing the higher education had no desired effect on universities in terms of autonomy, worse still, impeded the progress of universities. When we have a look at the law in terms of financial, academic and governmental autonomy, we can understand that it tries to put universities in one-type of structure, to gather the authority (power) in one hand with the help of centralization, to make the councils in effective, not to include university and its components into the decision making process or to include insufficiently, to prevent a wide range of participation, take the authority to organize the actions and executions of universities into its own hand and transfer it to the Higher Education Council, not to include a healthy and effective auto-control mechanism, not to mention governmental and financial autonomy even on the written documents, to have a academic autonomy in the law however, damaged the academic freedom because of other applications that caused university culture to disappear. Thus, university institutionalization and being autonomous which started with 1933 reforms during the Republican Period has been interrupted and even retrogressed by 1982 Institution and 2547 Higher Education Law. 3. According to opinions of academic staff and students, it was stated that both state and foundation universities in Turkey had mostly no governmental and financial freedom and partly no academic freedom; there was neither legal nor institutional structure in this area, both university types were under a kind of control and intervention mechanism; there was board of trustee in foundation universities and in state universities current political power was effective and both were far from being autonomous. 4. From the opinions, it was understood that there was no clear difference.though some unimportant differences, between state and foundation universities in terms of financial, academic and governmental autonomy due to the fact that both were dependent on the same law, and that it was more accurate to classify the universities as developed and developing instead of state and foundation universities, and that we must not consider the autonomy problem of universities as an independent problem from democratic regime.256 5. Whereas academic staff evaluated the level of autonomy of the state universities of Turkey as 70-90 out of 100 points for their academic freedom, they evaluated the level of their financial and governmental autonomy as failure with 40-50 points. Foundation universities got 50-70 points in academic autonomy, a little lower than that of state universities while they got 70-80 points in governmental and financial autonomy, a little higher than that of state universities. As a result, it was found that both state and foundation universities had no financial, academic and governmental autonomy and that there was neither legal nor institutional structure and that most universities, except some old universities, had not been able to get and experience an autonomous culture.