İlkokullardaki öğretmenlerin üretkenlik karşıtı iş davranışının örgütsel vatandaşlık ve örgütsel adalet ile ilişkisi

Abstract

Bu araştırmada kamu ilkokullarında görev yapan yönetici ve öğretmenlerin görüşlerine göre, öğretmenlerin sergiledikleri üretkenlik karşıtı iş davranışlarının düzeyini ve bu tür davranışların örgütsel vatandaşlık davranışları ve örgütsel adalet algıları ile ilişkisini belirlemek amaçlanmıştır. Nicel araştırma yaklaşımlarından olan `ilişkisel tarama modeli` ile yürütülen araştırmanın hedef evrenini Ankara ili kamu ilkokullarında görev yapmakta olan tüm yönetici ve öğretmenler; örneklemini ise oranlı tabakalı yöntemle seçkisiz olarak belirlenen 360 yönetici ve 430 öğretmen oluşturmuştur.Araştırma verileri araştırmacı tarafından geliştirilen Üretkenlik Karşıtı İş Davranışı Ölçeği (ÜKİDÖ), Basım ve Şeşen (2006) tarafından geliştirilen Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Ölçeği (ÖVDÖ) ve Yaylacı (2004) tarafından geliştirilen Örgütsel Adalet Ölçeği (ÖAÖ) ile toplanmıştır. ÜKİDÖ'nin geliştirilmesi için ön uygulama yapılmıştır. Ön uygulama verileri Ankara ilinde resmi ilkokul ve ortaokullarda görev yapan 331'i öğretmen ve 82'si yönetici olmak üzere toplam 413 katılımcıdan toplanmıştır. Ölçeğin yapı geçerliğinin kontrolü için açımlayıcı faktör analizi yapılmıştır. ÖVDÖ'nin ve ÖAÖ'nin yapısını eğitim kurumlarında çalışan öğretmen ve yöneticilerde de koruyup korumadığını test etmek amacıyla birinci düzey doğrulayıcı faktör analizi yapılmış ve uyum indekslerinin yeterli düzeyde olduğu görülmüştür. Verilerin analizinde aritmetik ortalama, standart sapma, t-testi, tek yönlü ANOVA ve çoklu doğrusal regresyon analizi kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre öğretmenlerin okulda sergiledikleri ÜKİD; başkalarına zarar verme, yönetsel işleyişe zarar verme, kundaklama, çalma, geri çekilme, okulun imajına zarar verme ve eğitim-öğretime zarar verme olmak üzere yedi alt boyuta ayrılmaktadır. Bu türden davranışların okullarda çok yaygın olmadığı saptanmıştır. Bununla birlikte, öğretmenler okulda mesai dışında zaman geçirmeme, dedikodu, yok sayma gibi yüz yüze etkileşimi gerektirmeyen pasif davranışları, aktif olanlara kıyasla daha fazla sergilemektedir. Okullarda çalma, baskı uygulama, alay etme gibi somut ve birebir etkileşimi gerektiren davranışlarla ise pek karşılaşılmamaktadır. Öğretmenler örgütsel vatandaşlık davranışlarını ise okullarda oldukça yaygın olarak sergilemektedir. Başkalarının haklarına saygı duyma, sorun çıkarmama gibi nezaket davranışları okullarda en yaygın örgütsel vatandaşlık davranışlarıdır. Yine yaygın olarak yaşanmakla birlikte okul için ekstra zaman harcama, başkalarının işlerine yardım etme gibi vicdanlılık davranışları görece seyrek sergilenmektedir.Okullarda dağıtımcı, düzeltici, süreçsel ve etkileşimsel adalete ilişkin uygulamalar genellikle adaletli şekilde gerçekleşmektedir. Okul yöneticilerinin öğretmenlerle iletişimi ve kararlarla ilgili öğretmenlerin bilgilendirilmesi süreçleri diğer süreçlere kıyasla daha adildir. Fazla çabanın ödüllendirilmesi ve yanlış ödüllendirmelerin iptal edilmesi ise okullarda gerçekleşen görece en adaletsiz uygulamalardır. Örgütsel vatandaşlık davranışının nezaket alt boyutunun ÜKİD alt boyutlarının tamamını anlamlı şekilde yordadığı saptanmıştır. Vicdanlılık alt boyutu ÜKİD'in geri çekilme, okulun imajına zarar verme ve eğitim-öğretime zarar verme alt boyutlarını; sivil erdem alt boyutu ise ÜKİD'in yönetsel işleyişe zarar verme ve geri çekilme alt boyutları anlamlı düzeyde yordamaktadır. Bu nedenle okullarda sergilenen nezaket, vicdanlılık ve sivil erdem davranışlarının ÜKİD üzerinde önleyici veya azaltıcı etki yarattığından söz edilebilir. Aynı durum okulun maddi ve manevi kaynaklarının dağıtımının adil şekilde gerçekleştiği okullarda da geçerlidir. Nitekim araştırma sonuçlarına göre örgütsel adaletin dağıtımcı adalet alt boyutu, ÜKİD'in çalma hariç diğer tüm alt boyutlarını anlamlı düzeyde yordamaktadır. Örgütsel adaletin diğer alt boyutlarını teşkil eden düzeltici, süreçsel ve etkileşimsel adaletin ise ÜKİD alt boyutlarını yordama düzeyleri anlamlı değildir.

The purpose of this research is to determine the level of counterproductive work behaviors exhibited by teachers based on public primary school administrators' and teachers' opinions and to explore the relationship between such behaviors and organizational citizenship behaviors and organizational justice perceptions. This study employed a qualitative research approach and used the correlational survey model. The target population of the study consisted of public primary school administrators and teachers who worked in public primary schools located in Ankara. The study sample included 360 administrators and 430 teachers who were selected using the stratified sampling method.Data for this study were collected using the Counterproductive Work Behavior Scale (CWBS) developed by the researcher, Organizational Citizenship Behavior Scale (OCBS) developed by Basım and Sesen (2006) and Organizational Justice Scale (OJS) developed by Yaylacı (2004). A pre-implementation was performed to improve the CWBS. Pre-implementation data were collected from 413 participants including 331 teachers and 82 administrators who worked in official primary and secondary schools located in Ankara province. The exploratory factor analysis method was used to control the construct validity of the scale. A first-level confirmatory factor analysis was performed to control whether structures of OCBS and OJS were maintained for teachers and administrators who work in educational institutions and the fit indices were found at an adequate level. In the data analysis, arithmetic mean, standard deviation and multilinear regression analysis were used.According to the study results, CWBs exhibited by teachers in schools were analyzed under seven dimensions: abuse toward others, abuse toward administrative functioning, sabotage, theft, withdrawal, abuse toward school image and abuse toward schooling. The study findings revealed that such behaviors were not common in schools. Furthermore, passive behaviors exhibited by teachers such as spending extra time in school, gossiping and ignoring were more common in comparison to active behaviors. On the other hand, behaviors that require one-to-one interaction such as theft, putting pressure on others and mocking were not common. In contrast, organizational citizenship behaviors were frequently exhibited in schools. Courtesy behaviors such as showing respect to others and avoiding problems are among the most common organizational citizenship behaviors. Similarly, while organizational citizenship behaviors were frequently exhibited in schools, conscientiousness behaviors such as spending extra time and helping others were relatively rare. In schools, practices related to distributive, corrective, processual and interactional justice were generally actualized in a just manner. The processes 'communication between school administrators and teachers' and 'informing teachers about decisions' were found more just in comparison to the other processes. 'Rewarding extra efforts' and 'canceling false rewards' were relatively the most unjust practices actualized in schools.The study findings have shown that the courtesy sub-dimension of the organizational citizenship behavior significantly predicted the sub-dimensions of CWBs. The conscientiousness sub-dimension significantly predicted the withdrawal, abuse toward school image abuse toward schooling sub-dimensions of CWBs; and the civic courtesy sub-dimension significantly predicted the abuse toward administrative functioning and withdrawal sub-dimensions of CWBs. Therefore, it could be argued that courtesy, conscientiousness and civic courtesy behaviors exhibited in schools make a preventative or mitigating impact on CWBs. The same situation is also relevant for schools where pecuniary and non-pecuniary sources are distributed justly. Thus, the research findings demonstrated that the distributive justice sub-dimension of organizational justice significantly predicted all of the sub-dimensions of CWBs except the 'theft' sub-dimension. On the other hand, corrective, processual and interactional justice that represented the sub-dimensions of organizational justice did not significantly predict the sub-dimensions of CWBs.