Lozan Barış Antlaşması sonrası Türk dış politikasında denge arayışları (1923-1960)

Abstract

ÖZET Türkiye, Osmanlı Devleti dönemine kadar uzanan ve Milli Mücadele dönemi ve sonrasında da süregelen gerek Batılılaşma gibi kültürel, gerekse de sanayileşme ve ekonomik kalkınma gibi hedefler ve gerekse de jeopolitik konumundan kaynaklanan güvenlik endişelerinden dolayı denge politikasını dış politikasında takip etmiştir. Bu politika, günümüzde de dış politikada yeniden yapılanma çerçevesinde, değişen tehdit algılamalarına ve dış politika tercihlerine göre devam etmektedir. Bu çalışma, esas itibarıyla 1923-1960 dönemini ele almasına rağmen, 1918'den itibaren uluslar arası ilişkilerde yaşanan gelişmelerin Milli Mücadele yıllarında ve sonrasında izlenen dış politikaya etkisinden dolayı analiz dönemi 1918'den başlatılmıştır. Dolayısıyla çalışmanın temel varsayımını Milli Mücadele Döneminden itibaren; gerek Atatürk dönemi, gerekse de İkinci Dünya Savaşı yıllarında ve akabinde ve iki kutuplu sistemde, Soğuk Savaş döneminin ilk 15 yılım kapsayan süreçte ne tür bir güç dengesi sisteminin Türk dış politikasmı etkilediğini ortaya koymak ve 1923-1960 döneminde ortaya çıkan güç dengesi politikalarında etkili olan faktörleri ve beraberinde ortaya çıkan sonuçlan analiz etmek düşüncesi oluşturmuştur. Tezin genel çerçevesi, dış politikada devamlılık, değişim ve intibak olmakla beraber, temelde aşağıdaki konulardan oluşmaktadır: a) Osmanlı imparatorluğu' nun son döneminden Milli Mücadele'ye ve Cumhuriyet Türkiyesine uzanan dış politika mirası ve bunun daha sonraki dönemlere olan etkisi; b) Türk dış politikasmda `güvenlik sorunu`, bunun bir sonucu olarak `denge faktörü` ve bu çerçevede dönemler itibarıyla izlenilen Batı ve Doğu'ya yönelik politikalar; c) ikinci Dünya Savaşı ve sonrası Soğuk Savaş 'm ilk 15 yılının Türk dış politikasına olan etkileri. Tezde, ayrıca, büyük güçlerle olan denge arayışlarında etkili olan siyasi ve stratejik boyutun yam sıra, ekonomik faktörlerin de etkili olduğu gerçeğinden Vîllhareketle, ekonomik denge arayışları, denge arayışlarının `tamamlayıcı` bir parçası olarak ele alınıp, analiz edilmiştir. 1923-1960 yıllan arasında, dönemler itibarıyla izlenen denge politikasına bakıldığında karşımıza şu sonuçlar çıkmaktadır: Türk dış politikasında dengeleri gözetme politikasında, uluslar arası ilişkilerde genellikle cepheler arasında gerginlik dönemlerinde, Türkiye'nin önemi artmakta, yumuşama dönemlerinde ise azalmaktadır; Türkiye'nin önemli jeostratejik konumu, büyük devletlerle ilişkilerinde bir yandan yarar sağlarken, diğer taraftan, beraberinde sorumluluklar ve tehlikeleri de getirmektedir; Türkiye, Batıcı bir politikayı kendisine hedef edinmesine rağmen, jeostratejik konumunun getirdiği sonuçlar itibarıyla Batı ile onun karşısındakiler arasında bir denge siyaseti ortaya koymuştur; Türkiye, aynı şekilde, Batı'mn kendi arasındaki ayrılıkları ve çıkar mücadelelerini de, denge siyasetinin bir parçası olarak dış politikasında başarılı bir şekilde kullanmıştır. ıx

ABSTRACT Turkey followed a balance of power policy in its foreign policy that roots from its predecessor, the Ottoman Empire, and continued in the National Struggle period and thereafter due to either cultural factors such as Westernization or aims such as industralization and economic progress and/or security issues resulting from its geo-political position. This policy resumes even today in accordance with the reconstruction efforts in its foreign policy and changing threat perceptions and foreign policy preferences. Although this study focuses mainly on the 1923-1960 period, this period of analysis begins from 1918 due to the developments in international relations which started earlier in 1918 and affected the foreign policy followed during the National Struggle. Therefore, the basic assumption of this study attempts to establish which type of balance of power system affected the Turkish foreign policy during the National Struggle period including Atatürk' s era and during the Second World War years and after; and also during the period of bipolar system and the first fifteen years of the Cold War period; and also to analyze the effective factors in the emergence of balance of power policies and their results during the period of 1923-1960. Even though continuity, change and adjustment in the foreign policy were taken into consideration in the general structure of this thesis, the basic issues taken into account are as follows: a) The foreign policy heritage left from the last period of the Ottoman Empire to the National Struggle and newly formed Turkish Republic and their continuing effects on the following periods; b) The security issue in the Turkish foreign policy, and as a result the `factor of balance` and in this perspective the policies conducted towards the West and East; c) The effects of Second World War and the first fifteen years of the Cold War on Turkish foreign policy. In addition to this study, with consideration of the reality that economic factors are also effective, search for economic balance as a `complementary` ofthe search for general balance, is considered and analyzed beside the political and strategic dimensions. The following conclusions were reached after analyzing the balance policy followed between 1923-1960 in terms of periods : When considering the balance in the foreign policy of Turkey in times of high tension between the actors of international relations, it can be observed that this situation reflects as an increase in Turkey's importance on the international platform. This connection is also valid vice versa. Turkey's vital geopolitical position provides both advantages and disadvantages in its relations with the big powers. Although Turkey aimed at pursuing a pro- Western policy, it was also compelled to adapt its policies according to the balance of power between the West and their opponents and even between the Western states themselves as they, too, were straggling among themselves over conflicting interests. Eventually, it is quite possible to say that Turkey was indeed succesfull in utilizing the balance strategy in its foreign policy. XI