1953 İran darbesinin Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere'nin petrol odaklı istihbarat faaliyetleri çerçevesinde incelenmesi

Abstract

Günümüzden binlerce yıl önce, sızıntılarla yeryüzüne çıkan petrol, o zamanlardan itibaren çeşitli alanlarda kullanılmaya başlanmış, 1800'lü yıllarda başlayan sanayi devrimiyle birlikte ticari bir meta haline gelmiş ve petrol kuyularının ortaya çıkarılmasıyla da, bir üretim ve tüketim patlaması yaşanmıştır. 20'nci yüzyıl da ise en değerli enerji kaynağı olarak karşımıza çıkan petrol, meydana gelen birçok savaş ve istikrarsızlığın en başta gelen nedeni olmuştur.Çok geniş kullanım alanıyla günlük hayatın vazgeçilmezi halini alan bu hammadde, her geçen gün insan hayatını kolaylaştıran binlerce yenilikle birlikte stratejik önemini daha da artırmaktadır. Bununla birlikte petrol bulunduran coğrafyalar da stratejik bir rekabet alanı haline gelmiştir.Günümüzde ülkeler petrole iki temel amaç için sahip olmak istemektedir. Bunlardan birincisi, kendi ihtiyaçlarını karşılamak, yaşam standartlarını geliştirmek ve bu sayede ekonomik ve siyasi güvenliklerini sağlamak, diğeri ise uluslararası alanda gücü elinde bulundurmak (küresel veya bölgesel güç olmak veya bu gücü muhafaza etmek) ve diğer devletlerin politikalarına yön vermek. Birinci amaç, dünya üzerindeki tüm ülkelerin politikalarında yer alırken, ikinci amacı benimseyenler ise uluslararası güç mücadelesine giren gelişmiş devletler veya AB gibi oluşumlardır.Dünya üzerinde petrolün en fazla bulunduğu Ortadoğu'da, ilk petrol kuyuları İngilizler tarafından 1900'lü yılların başında İran'da açılmış Anglo-İran Petrol Şirketi'nce işletilmeye başlanmıştır. O tarihten itibaren de, petrolün varlığı, İran'da ekonomik ve siyasi istikrarsızlıklara neden olmuştur. Şirketin, elde ettiği gelirin çok küçük bir miktarını İran'a vermesi ve İngiltere'ye birçok ayrıcalığın tanınması, 1951'de Başbakan Muhammed Musaddık tarafından petrolün millileştirilmesi sonucunu doğurmuştur.Millileştirme sonrası iki ülke arasında yaşanan krize ABD de katılmış ancak çözüm için gerçekleştirilen hiçbir girişim olumlu sonuç vermemiştir. Öte yandan, İran'ın Batı'dan kopması ve Komünizmin İran'a da sıçraması ihtimalinden korkan ABD, İngiltere'nin de telkinleriyle, en son çözüm olan İran Başbakanı Musaddık'ı darbe ile görevden uzaklaştırma operasyonu fikrini kabul etmiştir. Böylece, ABD ve İngiltere istihbarat teşkilatlarının ortak planlamasıyla kod adı ?AJAX? olan bir hükümet darbesi gerçekleştirilmiş ve yeni kurulan hükümet ile derhal yeni bir petrol anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşma ile Amerikan, İngiliz, Fransız ve Hollanda şirketleri İran petrolüne ortak olmuşlardır. Bu çalışmada, darbeye kadar olan tarihi süreç ve darbenin gerçekleşmesinde rol oynayan Amerikan-İngiliz istihbarat faaliyetleri incelenmiştir.

The oil, that had come to the earth thousands of years ago due to the leaks from undeground, from then on began to be used in various fields. With the industrial revolution in the 1800s, the oil has become a commercial commodity and along with discovery of oil wells, consumption and production increased rapidly. In the 20th century, oil has appeared as the most valuable energy source, and has caused many wars and instability.This raw material become indispensable to daily life in a very wide application area. Its strategic importance increases every day with the innovations that facilitate the lives of people. However, oil containing regions has become the strategic competitive regions.Today, the countries would like to have oil for two main purposes. The first of them, meet their own needs, to improve living standards and thus ensure the economic and political security, and the second to retain power in the international arena (to be global or regional power, or maintaining this power), and giving direction to the policies of other states. The first goal is considered for all countries in the world, while the second objective is to adopt the advanced states, struggled for international power, or the organizations like EU.In the Middle East where contains the maximum amount of oil on the world first oil wells opened in the early 1900s in Iran by the British and started to operate through the Anglo-Iranian Oil Company. Since then, the presence of oil,has led to economic and political instability in Iran. The Company gave a very small amount of its income to Iran and many privileges has been given to England. This has resulted in the nationalization of oil by Prime Minister Mohammed Mossadegh in 1951.After nationalization the United States participated in the crisis between the two countries, but no attempt was made to the solution gave positive results. With the fear of losing Iran to communism, as the final solution The US has accepted the idea of the coup d?etat to dismiss the Iranian Prime Minister Mossadegh. Thus, a joint planning operation (The coup d?etat which code-named `AJAX`) was carried out by U.S. and British intelligence agencies, and a new oil agreement was signed immediately. With this agreement, American, British, French and Dutch oil companies in Iran have become shareholders. In this study, the historical process until the coup and the impact of the activities of American-British intelligence were reviewed.