Kırgızistan'da şecere ve Kırgız tarihini yazan ilk yazarlar ve onların eserleri (1849-1949)

Abstract

XX. yüzyılın son on yılı politik açıdan oldukça hareketlidir. 1991'de SovyetBirliği hızlı bir şekilde dağılmıştır. Eski devletin yerine birçok bağımsızcumhuriyetler kurulmuştur. Kansız devrim sadece idareyi değil, toplum düzenini,ekonomiyi, siyaseti yani her şeyi etkilemiştir. Söz, basın hürriyeti ve çok görüşlülükortaya çıktı. Bu şartlarda daha önce incelenmesi yasaklanmış konular araştırılmayabaşlanmıştır. Bu konulardan biri olarak tarih ve etnografi bilimlerinin yardımcı dalıve kaynağı olan şecere öncelikle ele alınmıştır. Çok görüşlülük şecere ile ilgilibilgileri toplama, inceleme, anlatma ve yazma imkânları vermiştir. Kırgız boylarınınşecereleri ve Kırgız Tarihi ile ilgili el yazmalar Millî İlim Akademisi'nin raflarınanindirilip yeniden incelenip çeşitli dergi, gazetelerde ve ayrı bir kitap olarak basılmayabaşlanmıştır. Bu bilgileri toplayan ve kaleme alan yazarların biyografileri deincelenmeye başlamıştır.Şecere eski toplumun düzeninde, bilhassa ataerkil dönemlerinde ortayaçıkmıştır. Halk, urug ve boylar ile ilgili başta sözlü eser olan şecere yazı icatedildikten sonra kendi önemini kaybedip kronoloji ve tarihe yerini bırakmıştır.Şecere konar göçer halklar arasında, o halkların yazıyı kaybettikleri zamanda uzunmüddet kendini korumuştur. Bu durum Kırgızlar için de geçerlidir. Kırgız halkı uzunve kolay olmayan tarihî yolu geçmiştir. Birçok Türk boyu tarih sahnesinden silinmiş,adı unutulmuş, başka halkların içinde erimiştir. Türk halkları arasında atalarınisimlerini bilme ve onlara saygı duyma her insanın vazifesidir. Şecere asırlarca sözlüanlatım olarak devam etmiştir ama yazı kültürünün yayılması nedeniyle XIX.yüzyıldan itibaren Rus ilim adamları onu kaleme almaya başlamışlardır.Toplum içinde bilgi kendi kendine oluşmaz, onu öğreten, yayan kimseolacaktır. Toplum içinde tarihî bilgileri yeni nesile aktaran yazarlar etrafı aydınlatanbir mum gibidir, o mumun ışığını sönmesine izin vermeden gelecek insanlara iletmeko neslin hayatta kalmasını sağlamak demektir. Kırgız halkının da böyle ilim adamlarıeksik olmadı.Çeşitli bilim dallarında birçok ilim adamları olmuştur. Onların bazılarıün kazandılar, bazılarının ise adları unutuldu. Şecereyi yazı ile kaydetmeye çalışanyerli yazarların arasında Molla Sayfeddin Ahsikendî'nin `Mecmu at Tavarih` adlı elyazması da yer alır. O eserde başka bilgiler ile birlikte Kırgızların 23 atası sıralanmıştır. XVII. Asırda Hiva Hanı Ebu'l Gazi Bahadır Han (1603-1664) `Tarih-iŞecere-i Türk` adlı eserinde Kırgızların Oğuz Han'ın neslinden geldiğinikaydetmiştir. XIX yüzyılın ikinci yarısında XX. yüzyılın birinci yarısında Kırgızhalkının şeceresini ve tarhini kaleme almaya başlayan yazarların kullandığı yazlılıkaynakların arasında orta çağ döneminde yaşamış bu iki yazarın eseri birinci sıradayer almıştır.XX. yüzyıla kadar okuma yazmaya bilenlerin sayısı çok az idi. Okur yazar,kendi ve başkaların soy ağacını bilen insanlar toplum içinde saygı görür, düğün veanma yemeklerinde daima beklenen misafirler olarak karşılanmışladı. Toplumiçindeki uruğların ismini sayabilmek, belli bir neslin insan zincirini doğruhatırlamak, boylar arası ilişkileri anlatmak, komşu ve diğer halkların tarihini bilmekbunların hepisini akılda tutabilmek çok güçlü hafızanın ve belagatı gerektiren birşeydir. Şecere anlatanların arasında Talıp Moldo, Bala Ayılçı, Togolok Moldo,Alımbek Uulu Turgunbay, Balık Ooz, Osmonaalı Sıdıkov, Belek Soltonoev gibilerşecereci olarak halk tarafından tanınmışlardır. Onların bazıları aynı zamanda şair,yazar, âşık, ozan, folklorcu, tarihçi ve eğitimci idi.Tezde yazı kültürünün ne kadar gelişmiş olduğu Kırgız halkı ile ilgilietnografik, tarihî ve folklorik bilgileri kaleme alan dört yazarın biyografisi ve onlarıneserleri tarih ilmi açısından ne kadar değerli olup olmadığı tespit edilmiştir.

The last ten years of the 20th century was very active from the political aspect.The Soviet Union was rapidly dissolved in 1991. Several independent republicsestablished instead of the former state. Bloodless revolution had impact on not onlyadministrative, but also in social order, economy, politics and many other spheres.Freedom of press and different free opinions has appeared. Moreover, subjects thatwere forbidden to be search before started to be investigated. One of these subjects,which considered as a part of origins research and ethnography is genealogy orfamily tree. Expressing own point of view gave an opportunity to research familytree. Hand written works about genealogy of Kyrgyz tribes and Kyrgyz history weretaken from the library of the National Academy of Sciences and began to be searchedand published in different journals, newspapers and as the individual books.Biographies of writers, gathered and noted this kind of knowledge became alsosubject for researches.Genealogy appeared in old social order, especially in patriarchal period oftime. Family tree has lost its importance after the letter (writing) was found. It left itsplace to chronology and history. Tree family was developed amount nomad people,and preserved itself, when they forgot the writing. This situation was also valid forthe Kyrgyz.Kyrgyz Nation has long and difficult historical path. Many of Turkish tribeswere erased from scene of history, their names were forgotten, and some of themwere melted among other nations. To know and remember names of ancestors, torespect them is the duty of all human being, belonging to Turkish nation. Genealogyhas been continued as an oral narration for the centuries, but due to developing letterculture from 19th century Russian scholars began to record information about familytrees of Kyrgyz tribes.In society, knowledge can not be formed by itself. In human community,authors, who are similar to a candle, making round light, should transfer knowledgeof history. They do not allow turning off the light of a candle, so that new generationstay alive. Kyrgyz people always had such scholars. Some of them became famous;names of some others were forgotten. Amount those, who tried to record the information about family tree there was Molla Sayfeddin Ahsikendi and hismanuscript `Mecmu at Tavarih`. This work includes information about 23 ancestorsof the Kyrgyz people. Ebu'l Gazi Bahadyr Khan (1603-1664), Khan of Hiva, wholived in the 17th century in his work `Tarih-i Şecere-i Türk`, noted about Kyrgyzsthat their roots go back to Oghuz Khan. Writers who studied history and family treesof Kyrgyzs in the second half of the 19th century and the first half of the 20th centuryfirstly utilized the works of these two authors of Middle Ages.In the 20th century, number of literate people was too little. Literate peopleand those people who know genealogy were valued and respected by the society.They always were waited in wedding ceremonies and other receptions as therespective guests. To remember all names of tribes, histories of several dynasties,relations between tribes and history of other nations require strong memory and skillof oral narration. Amount famous tellers were Talyp Moldo, Bala Aiylchy, TogolokMoldo, Alymbek Uulu Turgunbay, Balyk Ooz, Osmonaali Sydykov and BelekSoltonoev. Some of them had several feature at the same time as being poet, writer,historian, folklorist and educator.This thesis analyzes the biography of four writers and their works on theculture, ethnography, history and folkloric knowledge relating the Kyrgyz nation,and also seeks an answer to questions such as how deep is the degree of writtenculture of the Kyrgyzs and how important is the value of their works from the pointof historical science.