Moldo Niyaz: Sanat-i Digär (Astar) Metin-inceleme-sözlük

Abstract

Bugüne kadar Kırgız edebi dilinin tarihi üzerinde yazılmış olanaraştırmalardan Edhyam Tenişev'in yazdığı «Древне кыргызский язык» (EskiKırgız Dili) adlı eserinde verdiği «История Кыргызского Литературного Языка»(Kırgız Edebi Dilinin Tarihi) adlı makalesinde Kırgız Edebi dilinin devrime kadarolup olmadığı hakkında bir de bazı metinlerin dili üzerinde bilgi veriyor. Tenişev,Kırgızca yazılmış olan metinlerin dilini inceleyerek Kırgız edebi dilinin tarihigelişiminin• Çağatay dili (kırgız dilinde yazılmış olan ilk mektuplar)• Eski Kazak edebi dili• Eski Tatar edebi dili süreçlerinden geçerek geliştiğini ortaya koymuştur.Bilindiği gibi, Sovyetler döneminde Kırgız halkı kültüre ancak devrimdensonra sahip olmuştur düşüncesi vardı. Mesela devrime kadarki Kırgız kültürünüaraştıran S. S. Daniyarov, `bazı bilginler, devrime kadar, Kırgızların milli biryazısının olduğunu söylüyorlar, ancak yazı ve yazı dili kavramlarını ayrıt etmekgerekiyor` demektedir. Sonuç olarak, Daniyarov, Kırgızlarda devrime kadar sadecefolklorun olduğunu, yazı dilinin olmadığını söylemiştir. Onun düşüncesine göre,devrime kadar Orta Asya ve Kazakistan' da Arap alfebesini çeşitli seviyedekullananlar olmuştur. Ancak bu alfabeyi kullananlar genellikle dindar ve din ileilgienen insanlar olmuştur, halk arasında bu alfabeyi kimse bilmemiştir.Bu konu ile ilgili olarak türkologlar arasında farklı görüşler mevcuttur.1957.yılında İ. A. Batmanov, Kırgızlar devrime kadar yazı kullanmışlar, ama bu yazıdili Kırgızca'nın özelliklerini göstermemiştir diye kendi fikrini ortaya atmıştır. K.KYudahin de aynı fikri böylece izah ediyor: Kırgızlar devrime kadar Arap alfebesiyleyazmayı biliyorlardı. Bu yazı dili Çağatay yazı dilinin özelliklerini taşıyordu.Bunlardan başka S.E Malov, V. M Ploskih, S.K Kudaybergenov da Kırgızlarındevrime kadar yazısının olduğunu söylemişler. H. K Karasaev, Kırgız halkı, devrimekadar Arap alfebesiyle yazılmış olan dökümanları, edebi eserleri ve yayımlanmışolan iki üç eseri bırakmış diyor. Kırgız dilcilerinden E. Abdullaev, Kırgız dilininedebi temelini folklordan aldığını ileri sürmüş, devrime kadarki Kırgız edebi yazı dilihakkında ise hiç bir şey söylememiştir. Edebi yazı dilinin şu andaki ya da geçmişteki durumunu öğrenerek halkınhem edebiyatını, hem kültürünü, hem tarihini, hem de eğitim seviyesini öğrenmekmümkündür.Yazılı metinler olmadan, bir edebi dilin varlığından söz etmek ve onunözelliklerini ortaya koymak mümkün değildir. Eğer metinler var ise o zaman edebidilin olduğunu da söylemek mümkündür.Kırgızlarda eskiden kalmış yazılı metinlere örnek olarak ilk önceyayımlanmış olan: Moldo Kılıç Şamırkan uulu'nun `Kıssa-i Zilzalya` (Kazan, 1911),Osmonalı Sıdıkov'un `Muhtasar Tarih-i Kırgıziye` (Ufa, 1913) ve `Tarih-i Kırgız-ıŞabdaniya` (Ufa, 1914) adlı eserleri söylemek mümkündür. Bundan başka eserler,resmi yazılar, mektuplar el yazısı halinde saklanmıştır. Bunların arasında hacimolarak en büyük metin Moldo Niyaz'ın 1896 yılında yazdığı destanıdır.İncelememize esas olan Moldo Niyaz'ın `SÊnÀt-i DigÊr(ÊstÊr)` adlı eseri,daha önce Omor Sïronov tarafından transkripsyonu yapılarak yayınlanmıştır1.Sïronov tarafından yapılan bu yayında, eserin adı başta olmak üzere (Sanatdigarasttar), metninin transkripsiyonunda bir çok yanlışlıkların yapıldığını tespitettik. Bu yanlışlıklar çalışmamızın girişinde gösterilmiştir. Okuma yanlışlıklarıdışında metnin dili de bugünkü Kırgızca'ya yaklaştırılarak transkipsyon edilmiştir.Bu durum Kırgız yazı dilinin hangi aşamalardan geçerek günümüze geldiğini doğrutespit etmemizi engellemektedir. Böylece bu eserin tekrar ele alınması, yanlışlıklarındüzeltilmesi, dili üzerindeki inceleme, Kırgız edebi dilinin tarihi gelişiminin ortayakonması bakımından oldukça önemli bir yer tutacaktır.

Among research on the history of Kyrgyz literary language so far, EdhiamTenishev gives some information regarding the existence of Kyrgyz literary languagebefore revolution and about linguistics of some texts in his article named the Historyof Kyrgyz Literary Language in his work of Ancient Kyrgyz Language. By studyingthe linguistics of some text written in Kyrgyz, Tenishev brings up opinion that thebasis of Kyrgyz L comes from following languages:1. Chagatai L (first letters written in KL)2. Ancient Kazak LL3. Ancient Tatar LLAs we know, during Soviet period there was an opinion that Kyrgyz hadculture only after revolution. For instance, S.S. Daniarov, who studied Kyrgyzculture until revolution, said that `some scholars claiming that Kyrgyz had nationalwriting (alphabet), however we should distinguish the two concepts: writing andwritten language. As a result, on the Kyrgyz written language S.S.Daniarov said thatuntil revolution Kyrgyz had only folklore, not written language. According to hisopinion, until revolution in Central Asia and Kazakhstan, there were some religiouspeople who know Arabic alphabet at different level, but except this religious peoplenobody knows this alphabet among nation.Regarding this issue, scholars who study Turkic philology, assume differentopinion. In 1957, I.A. Batmanov claimed his own opinion that Kyrgyz had alphabetbefore revolution, but this written language did not indicate the characteristics ofKyrgyz language. K.K. Yudahin. Also shares the same opinion and explains: Kyrgyzwas able to write in Arabic alphabet before revolution. This written language had thecharacteristics of Chagatai written language. Except above mentioned scholars, S.E.Malov, V.M. Ploskih and S.K. Kudaibergenov also argued that Kyrgyz had writtenlanguage before revolution. In 1970, N.K. Karasaev said that before revolution,Kyrgyz people had documentary, literary works and some unpublished works inArabic. Linguist E.Abdullaev claimed that the elementary basis of Kyrgyz languagecomes from folklore, but did not mention anything about pre-Revolutionary Kyrgyzliterary language.By learning about present or past situation of literary language, it is possibleto learn about literature, culture, history and literacy of nation.Without written text we can not prove the existence of literary language. Ifthere is some written text, it is possible to say about the existence of literarylanguage.Whether the Kyrgyz had such text or not? The answer should be positive,yes. So, we can say about the existence of Kyrgyz literary written language beforerevolution. As a first published one, we can say as a sample Moldo Kılıch Shamırkanuulu's `Kıssa-i Zilzalya` (Kazan, 1911), Osmonalı Sıdıkov's `Muhtasar tarihkırgıziye` (Ufa, 1913) ve `Tarih Kırgız Shabdaniya` (Ufa, 1914). Other works,official writings and letters reserved as hand writings. Among these works, the bigestone (as volume) is Moldo Niyaz's epic writen in 1896. The transcription of this workthat we going to study has been made by Omor Sooronov in 1993. (Moldo Niyaz`Sanatdigarasttar`, Bishkek, Uchkun). However this transcription has a lot ofmistakes. For example, in this study the voice (sound) `Ê` has been indicated like `a`and the meanings of some words changed. Furthermore, the transcription of the texthas been made similiar to modern Kyrgyz language which lacks from historicalapproach to language. Therefore, to study this works overall, to improve mistakes,and to examine the language of text would be very significant in terms of historicalevolution of Kyrgyz language.