Тамак аш өнөр жайынын Кыргызстандагы өнүгүү проблемасы жана аны чечүү жолдору

Abstract

Gıda sanayisi, Kırgızistan'ın en temel sanayilerinden birisidir. 2006yılında gıda sanayisi mamülleri 54235,8 mln som gelir sağlamıştır. Geçenyılla kıyaslandığı zaman % 3,8 artış görülmüştür. Son yıllarda tarımreformları gelişmeye başlamış, tarımlar özelleştirildikten sonra gıda sanayisihızlanmıştır. Dolayısıyla gıda mamülleri serbest pazar ekonomisindefaaliyet gösterip dünya standartlarını yakalamaya çalışmaktadır.Günümüzde ithal edilen mamüller ihraç edilen mamüllerden daha fazladır.Oysa ülkemizin gelişmesi için daha fazla ihraç etmemiz gerekmektedir.Kırgızistan'ın gıda sektörleri arasında özellikle et ve süt ürünlerineönem verilmesi gerekir. Çünkü bu iki ürün ülkemiz ekonomisinde büyük birpaya sahiptir. Hayvancılık da önemli sektör konumundadır ve uzunzamandan beri etkin bir şekilde faaliyet göstermektedir.Hayvancılık sektörü sadece doğru ve etkin bir şekilde faaliyetegeçirildiğinde verimli olur. Hayvancılığa önem vererek ihracat yapmamızıartırmış, et ve süt mamüllerini sağlamış oluruz.Tezde Kırgızistan'daki gıda sanayisinin ekonomik meselesi elealınmıştır. Sovyet Birliği dağıldıktan sonra Kırgızistan kendi reformlarınıyürütmek zorunda kalmıştır. Bu konuda tecrübelerin eksik olmasıreformların yürütülmesine engel olmuştur. Sovyet döneminde Kırgızistan'ıngıda sektörü sanayileşmişken, Sovyet Birliği dağılması sonucunda tarımsektörü 70 yıl önceki haline gelmiştir. Yeni ekonomik sistem kullanılmayabaşlandığında sürekli farklı meseleler ortaya çıkmaya başlamıştır. Bununsebebi, Sovyet Birliği'nde yer alan ülkelerin yerli veya kapalı bir ortamdayaşamasıdır. Bundan dolayı pazar ekonomisi konusundaki kavramlar eksiktiveya hiç yoktu. O dönemde pazar ekonomisine geçen ülkelerin meselelerinianlamak bizim görevimizdir.138Pazar ekonomisi faaliyete geçtiği zaman ilk olarak ülkede devletmamüllerinin özelleştirilmesi gerçekleşti ve pazar ilişkilerinin ortayaçıkmasına temel oldu. Ama Kırgızistan pazar ortamına henüz hazır değildi.Pazar ekonomisinin ülkemizde faaliyet görmesi için daha çok çabasarfedilmesi gerekir ve bu uzun zaman alır. Üreticiler önceleri mamüllerininasıl satacaklarını bilmedikleri için zor durumda kalıyorlardı. Devlet de hiçbir yardım etmediği için birçok üretim şirketleri kapandı.Sovyet döneminde gıda sanayisi çok gelişmiş halindeydi ama pazarekonomisine geçildikten sonra gıda sektöründe kriz yaşanmıştır. Dahasonraları Kırgızistan'daki gıda sanayileri pazar ekonomisinde kendiyerlerini bularak faaliyet göstermeye başlamıştır.Böylece 2000 yılındaki gıda sanayisi üretim oranı 1990 yılıylakıyaslandığı zaman düşük olduğu ortaya çıkmıştır. Örneğin, 1990 yılındaüretilmiş olan gıda mamüllerinin kapasitesi 1228.4 ton iken, 2000 yılında178.6 tona düşmüştür. 2005 yılı istatistik verilerine göre, GSYİH % 35.2artış olmuştur. Anlaşıldığı gibi gıda sanayisi son yıllarda gelişmeyebaşlamıştır.Gıda sanayisi ülkemiz ekonomisi için çok önemlidir. ÇünküKırgızistan'ın gıda sanayisi sektörününün gelişmesi için çok iyi imkanlarmevcuttur: tarım toprakları, sanayileşmemiş tabiat, işçiler v.s., sadece buimkanları doğru ve verimli kullanabilmek gerekmektedir.Aşağıda gıda sanayisinin gelişmesi için dikkate alınacak özelliklerverilmiştir:1. Sabit ekonominin gelişebilmesi için sadece maddidestek yeterli değil, bunun yanı sıra çok sağlamyapısına sahip olan enstitü ve sosyal reformlarınınyardım etmesi gerekiyor.2. Maddi gelişimde sadece devlet yardımına ihtiyaçduyulmadan ülkenin kendi iç kaynaklarının etkin birşekilde kullanılabilmesi gerekiyor. Aşağıda verilensistemde maddi gelişiminin temeli olarak `sermaye139çoğaltma – bütçe gelirini arttırma – açıklı bütçeyiazaltma – enflasyon oranını düşürme`gösterilmektedir. Böylece ülke içi talep artmayabaşlar ve maddi gelişme için temel sağlar.3. Ülkenin gelişmesinin en önemli şartı olarak insanınsermayesi de sayılır.Analizlere ve araştırmalara göre, Kırgızistan'ın gıda sanayisiningelişmesi için çok iyi koşullar vardır, ancak bu koşullar iyi bir şekildedeğerlendirilmemektedir. Bunun için aşağıda verilen tedbirleri almamızgerekiyor.Serbest ekonomik bölgelerinin etkin bir şekilde faaliyet göstermesilazım ve vergi muafiyeti ile maddi destek sağlandığı takdirde birçok gıdasanayilerinin gelişmesi daha da çabuklaşır. Gıda mamüllerinin kalitesi veüretimi artması sonucunda mamüllerin ithalatı azalmış ve ihracatı artmışolur. Bu bütçe açığının ortadan kaldırılması için yardımcı olur.Günümüzde köylerde ekonomik potansiyelin doğru kullanılması içinsanayi sektöründeki yerli üreticilere yön gösterecek bir yardımgerekmektedir.Köylerde küçük ve orta sanayilerin gelişmesinde Kırgızistan devletsiyasetinin büyük önemi vardır.Gıda mamülleri üretiminin gelişmesi için önce ham maddelerininişletilmesi, sonra dağıtılması ve kullanılması gerekiyor. Bu tarımın yapısalbölümüdür. Tarım sanayisinin tabiatını bilmek çok faydalıdır, çünkü busanayi çok yönlüdür ve bunu ekonomik sektöründe her zaman kullanabiliriz.Tarım sanayi toprakların çeşidine, hava şartlarına ve mamüllerinüretimi için gerekli olan suların tipine göre değişebilir. Bu ülkenin içindekitabiat özelliklerinden, tarımsal ve gıda sanayisinin özelliklerinden, tarımsalve gıda sanayisinin önemli tarafları ortaya çıkıyor ve bundan başka tarımsalsektör gıda sanayisi durmadan çalışabilmesinde tek önemli sektör olur.İnsanlar gıda mamülleri olmadan yaşayamazlar ve mamülleri başkabir mamüllerle değiştiremezler, bunun için gıda mamülleri ülke içinde140üretilmeli veya ithal edilmelidir. Bu ülkemizde çalışan insanların durumunagöre değişebilir. Günümüzde Kırgızistan halkının % 49.6'sı işçi olarakçalışmakta, ülkenin ekonomik durumu çalışkan insanlara bağlıdır.Tarım sanayisi ekonomik gelişmede sermayenin temel kaynağıdır,çünkü bazı iktisatçılar tarım sanayisinden gelen gelirin ülkenin gelişmesindetemel kaynak olduğunu belirtmektedirler. Köylerin ekonomik gelişmesi,tarım sanayisi ile köydeki pazarların gelişmesiyle mümkündür.Ekonomik gelişmenin dengesi uzmanlaşmanın temeli olarak sayılır.Uzmanlaşma ise ekonomik dengeye, ulaşım masrafına, ortaya çıkan riskebağlıdır.Kırgızistan'in köy sanayisinin pazar uzmanlaşmasındaki temelproblemi, zor çevresel şartlardaki ulaşım masraflarıdır. Örneğin, belirli bir etveya süt mamüllerinin uzak köylerden getirilmesindeki yolun uzaklığı veuzun zaman alması sonucunda mamüller çok çabuk bozulmaktadır. Sonuçolarak gelir büyük oranda düşmektedir. Bunun için mamüllerin fiyatıonların işletilmesinden değil, ulaşım masraflarından dolayı artmaktadır. Butür durumlarda et ve süt mamüllerinin işletilmesi ve uzmanlaştırılmasıimkansızdır. Bu yüzden ulaşım sisteminin iyileşmesi tarım sanayisi içintemel şartlardandır ve bu kesinlikle tarımsal mamüllerin üretimine etkiliolur.Ulaşım sisteminde kolaylık sağlandığı takdirde çiftçiler pazarbağımsızlığını kazanır ve riski azaltmış olurlar. Çünkü risk ilk olarakmamülün fiyatına bağlıdır.Devletin ulaşım masrafları ve riskin arasındaki dengeyi sağlamasıgerekmektedir. Verimli pazara sahip olmak için yardım etmelidir, amabazen bu tür yardım tam tersine ülke ekonomisine zarar verebilir.141Tablo №10. 2006 yılı Ocak-Kasım aylarında Kırgizistan'dabüyük baş hayvanlar, küçük baş hayvanlar ve domuz, at ve kümeshayvanlarının etlerinin işletimiYer Üretilen et, t. İşletilmiş et, t. İşletilmişözkütlesi, %.Diri kütlesi, t. Kesildikten sonraki kütlesi, tKırgızistan içi 334689 187593 4134,6 2,2İlçeler:Batken 26876 15064 162,3 1,08Calalabat 47233 26474 58,4 0,22Isıkgöl 37318 20917 137,1 0,66Narın 50168 28119 0 0Talas 21932 12293 207,6 1,69Çüy 81858 45881 1161,1 2,53Oş 69304 38845 2407,3 6,2Tablo №10'da gösterildiği gibi etin en çok üretimi ve işletilmesi ilkolarak Çüy ilçesinde, sonra Oş'da olduğu görülmektedir. Calalabat'takesilen hayvanların ağırlığı işletilmiş etin ağırlığından daha fazladır. Bununsebebi Calalabat da et işletim sanayileri sayısının düşük olmasıdır.Bu,ilçeyle kıyaslandığı zaman Isıkgöl, Batken, ve Talas ilçelerinde etsanayileri daha fazla gelişmiştir ve işletilmiş et gıda mamüllerinin ağırlığı137.1 ton, 162.3 ton, 207.6 ton olarak gösterilmektedir. Narın ilçesinde iseet üretimi çok yüksek olduğu halde eti işleten sanayiler yoktur.142Tablo №11. 2005 yılı Ocak – Aralık ayları 2006 yılı 10 ay Kırgızistan'dabüyük baş hayvanlar, küçük baş hayvanlar ve domuz, at ve kümeshayvanlarının etlerinin işletimi.Geçici oran.2004y. 2005y. 2006y. 10.ayÜretildi t.Işletildi t.Geriişletilmesininöz kütlesi,%Üretildi t.Işletildi t.Geriişletilmesininöz kütlesi,%Üretildi t.Işletildi t.Geriişletilmesininöz kütlesi,%Et ve onunmaddeleri, t.1 4203 4203 3302 3302 2482 2482etkonserveleri,t.1,4 53,5 76,5 90 129 122 175Sucukmaddeleri, t.1,6 433 672 454 704 465 720Bütünişletilen et, t.4951 4135 3377(Dirikütlede)üretilen et, t.334818 334689 261572(Kesilenkütlede)üretilen et, t.187665 187593 146611% işletilenet2,64 2,2 2,3İşletmeninartma hızı,%.83,5Tablo №11'de görüldüğü gibi 2006 yılında et üretim sanayisi79239,1 bin som değerinde ve %77,7 oranında et ve gıda mamüllerini üretti,bu 2005 yılıyla kıyaslandığı zaman üretim oranının %22,3 oranına ve22727,7 bin soma düştüğünü görebiliriz. Nakit parayla hesapladığımızzaman büyük baş hayvanlar, at, domuz v.b. hayvanların et üretimi 3191 ton,kümes hayvanlarının eti 111,4 ton sucuk maddeleri ise 453,9 tondur, bugeçen yılla kıyaslandığı zaman oranların aynı olduğunu görebiliriz.Büyük baş hayvanları, yani inek, boğa, bunun yanı sıra küçük başhayvanları, domuz, at etinin azalmasının sebebi, diri hayvanların fiyatının143artmasıdır, çünkü bizim ülkeden diğer ülkelere hayvanların ihracatı yükseldive büyük baş hayvanları etinin satın alınması sınırlı oldu. Bu yüzden kalanhayvanların ihracatı arttı.Kümes hayvanlarının eti (tavuk etinin) ve yumurtaların fabrikalardaazalmasının nedeni, yumurtaların daha fazla üretilmesidir. Başka bir deyişle2004 yılından itibaren tavuk etinin temel üreticisi olan `Çüy KümesHayvanları Eti ve Yumurta Fabrikası` Anonim Şirketi devamlı yumurtaüretmektedir.Döndüren sermayeleri olmayan birçok büyük sanayiçalışamamaktadır, etin % 95'i küçük sanayiler ile özel üreticiler tarafındanüretilmekte ve bazıları hijyen sartlarına uymamaktadır.2006 yılında Kırgızistan'da 190.6 bin ton et ve et ürünleri üretildi,bu % 2,2' yi gösteriyor.İç piyasa talebini sağlamamız için bir yılda 46,7 kg et gerekolduğunu düşünürsek, 239,1 bin ton et gerekli olduğunu anlayabiliriz.Uzmanların hesaplarına gore, iç piyasa için çiğ etin ağırlığı % 79,7 veişlenmiş etin hacmi % 1,9 olması gerekiyormuş.2006 yılında memleketimiz içinde et ve et mamüllerininişletilmesine 259 tarım sanayi, 29 hukuki uzman, 230 özel firma katıldı. Etüreten sanayilerinin genel enerji kapasitesi ile bir günde üretilenler: etüretiminde - 250 ton, sucuk maddelerinde – 30 ton, süt ve et ürünlerikonservelerinin ağırlığı – 120 tondur.Genel olarak 2006 yılının Ocak-Ekim aylarında et sektörüsanayilerinde tüm hayvanların etinden 2482,2 ton et üretildi. Bunlarınarasında 2407,6 ton büyük baş hayvan, küçük baş hayvan, domuz eti,kümes hayvanları eti üretimi 74,6 tonu buldu. Sucuk maddeleri 464,6 tonağırlığında üretildi, bu geçen yılla kıyaslandığı zaman 102,8 tondan fazladır.Bugünkü Kırgızistan'da kesilecek diri hayvanların ağırlığı 261,572 tondur.Et sanayisinde on ay içinde 3,4 bin ton et işletilmiştir, buKırgızistan'daki et üretiminin % 2.3 dir. Etin ve et mamüllerinin ithalatı 10ayda 12,998,7 ton buldu, arasında aşağıdaki mamüller vardır:144Büyük baş hayvan eti – 152 tonDomuz eti – 5717,2 tonKümes hayvanları eti ve ürünleri –6722,9 tonSucuk ürünleri –223,7 ton v.b.Etin ve et mamüllerinin ihracatı ise 118,7 tonDomuz eti –63 ton,Küçük baş hayvanların eti – 13,9 ton. v.b.Kırgızistan'da süt mamülleri sanayilerinin sayısı ve onlarınişletildiği yerler.Günümüzde süt üretimiyle ilgilenen 46 tane süt mamülleri şirketifaaliyet göstermektedir. Bu şirketler pastorize edilen süt, yoğurt, krema,kaymak, peynir, peynir çeşitleri, tereyağı, tatlı yoğurt, süzme yoğurt, çeşitlisüt mamülleri, yoğunlaştırılmış süt, dondurma v.b. mamülleri üretmektedir.Süt mamülleri şirketleri Kırgızistan'ın her bir ilçesinde bulunmaktadır. Çüyve Bişkek ilçelerinde – 31, Isıkgöl ilçesinde – 6, Talas'ta – 3, Oş'ta – 3,Calalabat'ta – 3'tür. Bundan başka süt mamülleri sektöründe 247 tane özelsüt mamülleri şirketleri faaliyet göstermektedir.İlçelerdeki süt mamüllerinin durumu2006 yılında 1409278,8 bin som değerinde süt mamülleri üretildi,bu geçen yılın % 133,5 dengesinde oluyor. Bunun yanı sıra 3889,4 tonчалынган май üretildi, bu geçen yılla kıyaslandığı zaman 2005 yılının%195 dengesine eşit oluyor, 4786,7 ton peynir üretildi, hızı % 112,3 oldu,25717,7 ton taze süt üretildi ve 2005 yılla kıyaslandığı zaman %100dengesine eşit oluyor.145Süt mamüllerinin genel hacmi 2006 yılının 10 ay içinde gıdamamülleri ile işletilen sanayilerin arasında % 20 oran oluşturdu.Tablo №12. Kırgızistan'da çalışan süt mamülleri şirketleri(2006y.)Üretilen mamül İşletilmiş sütmln. som.Üretilen mamül.Bin ton.TonÇüy 1108751 308,9 110026,8Isıkgöl 209895,3 154,9 25750,9Тalas 79352,7 75 18514,7Oş 7131,6 248,1 841,7Calalabat 1015,5 203,5 321,1Narın 3100 114,4 441,9Batken 26500 92,6 0,57Toplam 1435746,1 1197,4 155897,67Günümüzde 43 tane süt mamülleri şirketleri çalışmaktadır, buşirketler taze süt, yogurt, peynir çeşitleri, kaymak, dondurma v.b.üretiyorlar. Adı geçen süt mamülleri memleketimizin her bir ilçesindevardır. Bundan başka 237 tane özel süt mamülleri şirketleri sütü geri işletipsüt mamüllerini üretiyorlar. Süt mamülleri şirketlerinin genel kapasitesi birgünde 1500 ton sütün işletilmesi için yeter. 2006 yılı memleketimizin sütsanayisinde kapasitenin kullanımı % 34,6' dır. Kırgızistan' da 2006 yılı 10ay içinde 1197,6 bin ton süt üretildi, bu Kırgızistan'da işletilen sütün ağırlığı155987,7 tondur, üretilen sütün %13,0' ü oluyor. Üretilen çiğ sütmemlekette halkın süte olan isteğini sağlamaktadır ve % 147 oluyor.Ilk olarak gıda sanayisinin faaliyet göstermesi için ülkemize uygunve ekonomik açıdan doğru olan branşı seçmemiz gerekiyor.Gıda sanayisi her yıl gelişmektedir. Her yıl gıda mamüllerininçeşitleri, çabuk bozulan mamüllerin saklama yöntemleri ve saklama zamanıdeğişmekte ve artmaktadır.146Örneğin, et satılan yerlerde sadece çiğ et değil bunun yanı sıra yağlıve yağsız etler de satılır.Süt mamüllerinin çeşitleri git gide çoğalmakta ve bununla berabersüt mamüllerinin saklama zamanı artmaktadır. Her geçen yıllarda yeniteknikler ve teknolojiler gelişmektedir. Süt çeşitleri o kadar arttı ki, hemçocuklar hem de yetişkinler için faydalı ürünler vardır. (Aktivia, Biolakt,çeşitli tattaki yoğurtlar, dondurma ile kaplı peynirler, kuru sütlerin farklıkokulu çeşitleri, farklı tatlılar içerisinde kullanılan süt v.s.).Gıda mamülleri çabuk bozulduğundan dolayı özel hijyenlik kontrolüister, bunun için gıda mamüllerin uzun zaman saklanabilmesi için yeniteknolojileri kullanmamız lazım. Bu yeni teknikler ve teknolojilerkullanıldığı takdirde süt mamüllerinin uzak yerlerden getirilmesi ve uzunzaman saklanması mümkündür. Böylece süt mamülleri kolayca ithaledilebilir. Bu ülke ekonomisindeki dış açığı kapatmak için destek olur.Kırgızistan'da gıda sanayisinin yeterince gelişmediği için gıdamamülleri işletilmeden ihraç ediliyor. Bu tür mamüllere ham maddediyebiliriz ve işletilmediği için düşük fiyata satılır, ama biz başka ülkelerdenişletilmiş et veya süt mamüllerini yüksek fiyatla satın alıyoruz. Bu yüzdendış borç problemi oluşmaktadır.Kırgızistan'ın bir avantajı vardır. Bu gıda mamüllerinin tabiiolmasıdır veya gıda mamülleri işlenmeden doğal olarak satılıyor, bu yüzdenmamül ekolojik bakımdan temiz ve organizma için çok faydalıdır.Bunun yanı sıra gıda sanayisinin iyi bir tarafı vardır. Bu gıdasanayisindeki işlemlerin sonucunda ortaya çıkan organik atıkları tarımsektöründe yem olarak ya da organik gübre olarak tekrar kullanılabiliyor.