1920-30 жж. кыргызстанда совет режиминин кулактарды тап катары жоюу саясаты

Abstract

Изилдөөдө Совет бийлиги орногондон кийин 1920-30 жж. Кыргызстанда тапкүрөшү саясатынын нугунда жүргүзүлгөн чаралардан бай-манап, кулактардынреспубликадан көчүрүлүшү жана алардын кийинки тагдыры чагылдырылды.Көчүрүүнүн максаты калкты тап күрөшүнө тартууга, бай-манап, кулактардынсаясий, экономикалык таасирин жоюуга багытталган эле.1920-30 жж. бай-манап, кулактарды республикадан СССРдин башкааймактарына көчүрүү маселеси Совет мезгилине таандык жана эгемендүүлүктөнкийин жарыяланган айрым эмгектерде да кездешет. Совет доорунда жарыяланганэмгектерде депортациялоо чарасына албетте бир жактуу оң баа берилген. Ал эмибай-манап, кулактардын сүргүндөгү кийинки тагдырлары буга чейин илимийчөйрөдө карала элек. Диссертацияда 1920-30 жж. бай-манап, кулактардынреспубликадан көчүрүүнүн жүргүзүлүшү жана алардын чет жердеги жашоо-шарты, турмушу архивдик жана оозеки маалыматтардын негизинде биринчи жолукеңири баяндалат.Изилдөөдө Совет мезгилинде коомчулукка жабык болгон өтө жашыруунмүнөздөгү архив документтери кылдат анализденди. Архив маалыматтары мененбирге илимий эмгектерден, ошол кездеги мезгилдүү басылмалардан мүмкүнболушунча материал чогултууга аракет жасалды. Айрыкча сүргүндөжүргөндөрдүн балдары же жакын туугандарынан интервью алынып, илимиймаксатта пайдалануу ыкмасы колдонулду. Архивдик маалыматтар Советдоорунун идеологиясын, ал эми эскерүү материалдары жеке кишинин көзкарашын чагылдыргандыктан сын көз менен карап, колдонууга көңүл бурулду.Ошондой эле архив материалдары менен оозеки булактарды салыштыруу методуда колдонулду.

Çalışmada Sovyet yönetimi kurulduktan sonra 1920-30 yıllarda Kırgızistan'dasınıf mücadelesi siyaseti çerçevesinde yürütülen tedbirlerden bay-manap, kulaklarınSSCB'nin başka bölgelerine göç ettirilmesi ve göç sonrası yaşanan tarihi süreçleri elealındı. Göç ettirilmenin başlıca amacı, halkı sınıf mücadelesi içine çekmeye, bay-manapve kulakların siyasî ve ekonomik etkisini yok etmeye yönelik idi.1920-30 yıllarda bay-manap, kulakları SSCB'nin diğer bölgelerine göç ettirilmemeselesine Sovyet dönemine ait ve bağımsızlık sonrası yayınlanmış bazı eserlerdedeğinilmiştir. Tabi olarak Sovyet döneminde basılan eserlerde göç ettirilme tedbirisübjektif olarak değerlendirilmiştir. Bununla birlikte bay-manap, kulakların sürgünsırasındaki durumları bugüne kadar ilmî açıdan incelememiştir. Tezde 1920-30'luyıllarda bay-manap, kulakları göç ettirilme sürecinin izleyişi ve onların yabancıyerlerdeki yaşam koşulları, hayatı, arşiv ve sözlü bilgilerin ışığında ilk defa geniş birşekilde yansıtılmıştır.Tezde, Sovyet döneminde topluma kapalı olan `çok gizli` işaretli arşiv belgelerititizlikle analiz edildi. Arşiv belgeleri ile birlikte ilmî eserlerden, dönemingazetelerinden imkânlar nispetinde bilgi toplamaya gayret edildi. Ayrıca sürgünedilenlerin çocukları veya yakın akrabaları ile görüşme yapılarak Sözen tarihmetotlardan da istifade etme yoluna gidilir. Arşiv belgeleri Sovyet devrinin ideolojisini,sözlü bilgiler ise tek bir insanın görüşünü yansıttığından elde edilen bilgiler eleştirelaçıdan yaklaşıldı ve değerlendirilir. Bu çerçevede hem arşiv kaynaklar hem de sözlütarih metotlarla elde edilen bilgiler karşılaştırılması yoluna gidilir.1920-30 yıllarda bay-manap, kulakları Kırgız Sovyet Sosyalist MuhtarCumhuriyetinden göç ettirilme meselesi problemi üç bölümde ele alındı. Birinci bölüm, ix1920-30 yıllarda Kırgızistan'daki Sovyet rejiminin kulakları sınıf olarak yok etmesiyaseti yürüttüğü dönemde Kırgız toplumunun sosyal, ekonomik ve siyasi durumu,Sovyet rejiminden kulakları sınıf olarak yok etme hareketinin sebepleri ve bu durumunKırgız toplumuna etkisi ele alındı. İkinci bölümde, 1927 ve 1929 yıllarındagerçekleştirilen göçürme kampanyası ve bu kampanyanın sonuçları incelendi. Üçüncübölümde ise 1931'de kulakların Ukrayna'ya sürülmesi ve onların sürgündeki hayatlarıüzerinde duruldu.27 Mart 1927'de Kommünist Parti Merkez Komitesine bağlı Kırgız VilayetKomitesinin İcra Bürosu, Kırgızistan'dan 21 manabı sürgün kararı alıp, söz konusukarar, aynı yılın bahar aylarında hemen konulmuştur. Sözlü bilgilere göre, 21 manap ilkönce Moskova yakınında Kirov bölgesi, Halturin şehrine sürgün edilmiştir. Halturinşehrinin iklimi çok soğuk olduğundan manapların arasından okuma yazma bilenleri budurumu bir yazıyla Moskova'ya şikayet etmişlerdir. Bunun üzerine manaplar,Kazakistan'ın Orol Bölgesi'nin Ordo şehrine, çöldeki sıcak yere göç ettirilirler. Bu defaOrdo şehrinin çok sıcak olması şikâyet konusu olması ve manaplar sıcağıdayanamadıklarını yazılı olarak mevkie bildirmişlerdir. Bunun üzerine 1929 yılındaRusya'nın Orenburg şehrine gönderilirler. 1930'da manaplara Çimkent'e gitmelerineizin verilmiştir. Kısa bir müddet sonra Çimkent'ten Cambıl'a, 1931'de ise Frunze'yedönerler, fakat memleketlerine dönmelerine izin verilmemiştir. Manaplar, 1935'e kadarFrunze'de yaşamışlar, kontrol altına tutulmuşlar, ancak 1935'te hayatta olanlarıköylerine döndüler.4 Şubat 1929'da Kırgız Sovyet Sosyalist Muhtar Cumhuriyeti Merkezî İcraKomitesi ve Halk Komisserler Birliği Narın, Karakol, Talas ve Oş bölgelerinden çokzengin kimseleri göç ettirme kararı alır ve 44 aile Orenburg şehrine sürgün ettirilir.Kırgızlar Orenburg'da işsizlikten dolayı, maddi anlamda büyük sıkıntılar çekmişlerdir.1930'dan itibaren kitle kolhozlaştırmanın temelinde kulakları sınıf olarak yoketme siyaseti uygulanmaya başlanmıştır. Kulakları sınıf olarak yok etmede toprak veesas üretim araçlarına el koymak ve yaşadığı bölgelerden göç ettirme siyasetiplanlanmıştır. 29 Haziran 1931'de Kommünist Parti Merkez Komitesine bağlı OrtaAsya Bürosu Kommünist Parti Merkez Komitesinin onayı ile `Kulak çiftliklerini göçettirme hakkında` yönergeyi onaylamış, aynı yılın 21 Temmuzunda ise Orta Asya'dankulak-bayları göç ettirmeye yönelik talimatı yayınlamıştır. 1931'de yaz ayındaKırgızistan'dan kulak olarak suçlanan 700 aile Ukrayna'ya sürgün edilmiştir. Onlarıniçinde Kırgızlarla beraber yerli Rus ve Ukrainler de bulunmaktaydı. Ukrayna'daköylerde yaşayan sürgün mağdurları 1934'de Nikolayev bölgesi, Skadovsk ilçesinebağlı Çalbası köyüne (şimdiki Herson Bölgesi, Tsyüripinsk İlçesi, Vinogradov köyü)yerleştirilmiştir. Ukrayna'ya sürgün edilenlere işçi sürgün ve özel sürgün statüsüverilmiştir. Repressiya döneminde 1938'de Kırgızistan'dan Ukrayna'ya sürgün edilen63 insan repressiya baskıya uğramıştır. Repressiya konusunda sözlü bilgiler ile UkraynaHerson Vilayeti Derjavniy Arşivi'nin materiyalleribu anlamda birbiriyle paralellikgöstermektedir.Sınıf mücadelesinin güçlendirilmesi, kolhozlaştırmanın çok hızlandırılması,kişileri kulak olarak ayırmada ve göç ettirme kampanyasını uygulamada yasalarınçiğnenmesi sürgüne uğrayan Kırgızların aileleriyle Çin'e gitmelerine veya kendi isteğiile basmacı gruplarına katılmak suretiyle protesto hareketlerine yol açmıştır. Bu durum xarşiv belgelerinden tespit edilebilmektedir. Çin'e göç etme ve basmacıların hareketlerive katılma faaliyetleri 1930'lara kadar devam etmiştir.Göç ettirme kampanyalarını uygulamak için cumhuriyet çapında bölgeselkomisyonlar düzenlemiş bay-manap, kulaklara karşı propagandalar yapılmıştır. Sürgünegönderilecek insanlar merkezî, yerli yönetimin vekillerinden ve Devlet SiyasiBaşkanlığı Bölümünün vekilinden oluşan üçlü grup (troyka) tarafından tespit edilmiştir.Şahısları kulak olarak ayırma ve göç ettirmeye yönelik yasaların kurallarına her zamanuyulmamıştır. Özel düşmanlık, boy ilişkilerinin etkisinden dolayı gerçek sayıdan fazlakulak çıkarma durumlarına rastlamış çoğu zaman ekonomik düzeyi orta aileler, bazenfakir yaşayanlar bile sürgün büyük kayıplara uğratılmışlardır. Sınır dışı edilen baymanap,kulaklardan alınan mülklerin sayesinde kolhozların maddi dayanağıoluşturulmuştur.Anahtar kelimeler: Sovyet hakimiyeti, bay-manap, kulak, el koyma,kolhozlaştırma Orenburg, Ukrayna.