«манас» дастанындагы архаизм сөздөр (жүсүп мамайдын варианты боюнча.«манас» бөлүмү)

Abstract

Азыркы кыргыз жазма адабий тили 20-кылымда калыптанганы белгилүү. Алмезгилге чейин кыргыз тили, чагатай жазуусун окуп, жаза билгендерди эскеалбаганда, оозеки түрдө сүйлөнүп, өнүгүп келет. Ошол жагдайдан улам кыргызэлинин оозеки чыгармачылыгы өөрчүп, чечен айтыш, жөө жомок, дастан,санжыра ж.б. элдин арасында кеңири таралып келген. Алардын ичинендастанчылык өнөр оозеки адабияттын башка жанрлары сыяктуу эле эл арасындаколдоо таап, кызыгуу жаратып, элдин ар тараптуу турмушун чагылдырып келген.Кыргыз элинин дастандарынын алдында, албетте, `Манас` дастаны турат. Албелгилүү дүйнөлүк дастандардын бардыгынан көлөмдүү болуп, миңдеген ырсаптарынан куралган. Атактуу `Манас` дастаны кылымдар бою ооздон оозгоайтылып, улуу муундан кичүү муунга мурас катары ыйык сакталып, улантылыпкелген. `Манаста` кыргыз элинин тарыхы, этнографиясы, коңшу элдер мененболгон мамилеси, жаратылыш жана жаныбарлар дүйнөсү, күнүмдүк жашоо-тиричилиги чагылдырылып келген энциклопедиялык маңыздагы чыгармаболгондуктан эл арасында өзгөчө орунду ээлеген. Дастан 19-20-кылымдаргачейин оозеки түрдө эл оозунда сакталып келсе, кийин кагаз бетине жана аудиоленталарга жаздырыла баштайт. Ошентип `Манас` дастаны 19-20-кылымдарда viчогултулуп, анын эң зор көлөмдөрү Сагымбай Орозбак уулунан, Саякбай Каралауулунан жыйналып, илим чөйрөсүнө кеңири белгилүү болгон. Булардан башкаАкылбек, Тыныбек Жапый уулу, Багыш Сазан уулу, Балык, Каба Атабек уулу,Сейде Дейди кызы, Сейдене Молдоке кызы, Шапак Рысменде уулу, Шаабай Азизуулу сыяктуу манасчылар да кеңири белгилүү. Бул манасчылар менен катарКытай Эл Республикасынын Кызыл-Суу кыргыз автоном областында жашаганЖүсүп Мамай аттуу залкар манасчы чыгып, анын айткан варианты Манастынсегиз урпагын өз ичине камтыйт. Тактап айтканда, `Манас` дастаны негизинен үчбөлүмдөн турган дастан катары билинсе, Жүсүп Мамайдын вариантында `Манас`,`Семетей`, `Сейтектен` башка дагы беш урпактын эрдиктери айтылат.`Манас` дастаны кыргыз элинин эски турмушун чагылдыргандыгы үчүн,анда эски түшүнүктөр, буюмдар, курал-жарактар, каада-салттар көркөмсүрөттөлүп келген. Жогоруда да айтылгандай, кыргыз тили оозеки түрдө өнүгүпкелгендиктен азыркы кыргыз тилинин негизин ошол оозеки тил түзүп келүүдө.Ошол себептен көркөм сөз өнөрүнүн туу чокусу болуп, кылымдар бою иштелипчыккан дастандардын тилин изилдөө кыргыз тилинин тарыхы үчүн да, келечегиүчүн да абдан маанилүү.Бул илимий иште Кыргызстандын территориясынан оолак калган жанакыргызстандык кыргыздардын совет мезгилинде дуушар болгон коомдук-саясийөзгөрүүлөрдөн алыс болгон залкар манасчы Жүсүп Мамайдын вариантын изилдөөмаксаты коюлган. Турмуштагы бардык кубулуштар түздөн түз тил мененбайланыштуу болгондуктан, кыргызстандык кыргыздардын турмушунан башкачажагдайларда жашаган Жүсүп Мамайдын тилин изилдөөнү туура көрдүк. Илимийиште Жүсүп Мамайдын тилинин эски катмары болгон архаизмдер изилдөөгөалынды. `Манас` бөлүмүндө кездешкен архаизмдер жалпысынан алганда түрдүү-түркүн болуп, алардын алгачкы маанилерин калыбына келтирүү же түшүнүүкыйындыкка турат. Архаикалык маңыздагы сөздөр түрк тилдеринин төл сөздөрүболгон сыяктуу, башка тилдерден да кабыл алынган сөздөр болушу мүмкүн.Ошондой эле, архаизм сөздөр курамы жагынан да жөнөкөй сөздөр болуу мененбирге татаал сөздөр да болушу мүмкүн. Ушул жагдайлар эске алынып, эмгектемүмкүн болушунча сөздөрдүн теги аныкталганга аракет кылынды жана алар viiмурун изилденген жана бөлүштүрүлгөн эмгектердин теориялык негизине ылайыкклассификацияланып, аныкталганга аракет жасалды. Ошентип, `Манас`дастанынын изилденип жаткан бөлүгүндө кездешкен архаизмдер төмөнкүбелгилерине карата:1. семантикалык архаизмдер – негизги маанисинен ажырап, кийин өзгөрүпжаңы мааниге ээ болгон сөздөрдүн тобу;2. нагыз лексикалык архаизмдер – сөздүн өзү колдонуудан чыгып, ордунбашка сөзгө бошотуп берген сөздөрдүн тобу;3. лексика-фонетикалык архаизмдер – булар баштапкы тыбыштыкформасынан бир канча тыбыштык өзгөрүүгө учураган сөздөр;4. лексика-морфологиялык архаизмдер – уңгусу бир, бирок аны уюштурганмүчөлөрү ар башка болгон сөздөрдүн (бул жерде куранды мүчөлөр да, уландымүчөлөр да болушу мүмкүн) тобу;5. фразеологизм жана туруктуу сөз айкаштарынын курамында орун алганэски сөздөр, деп бөлүштүрүлүп, талдоого алынды.Эмгек киришүү, Жүсүп Мамайдын тилине арналган жана дастандакездешкен архаизмдер иликтенген эки бөлүмдөн жана корутундудан турат.Эмгектин акырында илимий иштин түрк тилинде жазылган кыскачатүшүндүрмөсү жана архаизм, же архаикалашып бараткан сөздөр деп эсептелгенсөздөрдүн сөздүк-көрсөткүчү берилди.Ачкыч сөздөр: архаизм, `Манас` дастаны, архетип, эскирген маани.

Bilindiği üzere günümüz Kırgız yazı dili 20. asrın başlarında oluşmuştur. O günekadar Kırgızlar bütün Orta Asya için müşterek olan Çağatay yazı dilini kullanılıyorlardı.Ancak Kırgızlar eskiden ta 20. asra dek konar köçer hayat sürdürdükleri için böyle birtoplum gereği yazı yazma veya kitap okuma fırsatı olmamıştır. Onların içinde bazıaydınlar okuma yazmayı biliyorlardı. Dolayısıyla Kırgızların dili sürekli sözlü olarakgelişmiş ve bu dilde sözlü edebiyat eserlerini ortaya koymuşlardır. Halk içinde sözlüedebiyat ürünü olarak masallar, şiirler, türküler, ata sözleri, şecereler ve destanlarıortaya koymuşlardır. Bu nedenle sözlü edebiyat Kırgızlar arasında önem taşımış ve sözustalığını ayrıca önemsemişlerdir. Kırgızlar arasında destanların ayrıca bir yeri vardır.Çünkü Kırgızlar arasında anlatılan destanların büyük bir kısmı doğrudan halkın tarihi,örf adetleri, günlük hayatı, tabiat ve komşu halklar ile olan münasebetleri konuedinmiştir. Böylece Kırgızlar kendi tarihini halk içinde sözlü olarak nesilden nesleaktarmıştır. Eski zamandan beri sözlü olarak gelişen edebiyat Kırgızlar arasında Manasdestanı gibi binlerce mısradan oluşan bir destan ortaya çıkmıştır. Dünyada hacmi veniteliği bakımdan eşi olmayan bu destan 19-20. asırlarda derlenmeye başlamış vebilimsel araştırmaya tâbi tutulmuştur. Akılbek, Tınıbek Capıy uulu, Sagınbay Orozbakuulu, Sayakbay Karala uulu, Bagış Sazan uulu, Balık, Kaba Atabek uulu, Seyde Deydikızı, Seydene Moldoke kızı, Şapak Rısmende uulu, Şaabay Aziz uulu gibi ünlü destan ixanlatıcıları çıkmıştır. Bunlardan Sagınbay Orozbak uulu'ndan yalnız Manasbölümünden 180378 mısra derlenebilmiş. Bunun yanında Sayakbay Kara uulu'ndanManas destanının Manas, Semetey ve Seytek adları verilen üç büyük bölüm veManas'ın neslini devam ettiren Kenen ve oğulları Kulansarık ile Alımsarık'ın hikayeleriderlenmiştir. Sözünü ettiğimiz Manasçı'dan toplam 500553 mısradan oluşan destanderlenmiştir. Bunların dışında Çin Halk Cumhuriyeti'nin Şincan Özerk Bölgesi sınırlarıiçinde yaşayan Kırgızlardan Cüsüp Mamay adlı büyük bir Manasçı çıkmıştır. BuManasçının özelliği, daha önce üç bölümden oluşan ve Manas üçlüsü olarak bilinendestanın sekiz nesle kadar devam ettiğini ortaya koymuş ve anlatmıştır. Şu anda 92yaşında olan bu insan Manas, Semetey, Seytek, Kenenim, Seyit, Asılbaça-Bekbaça,Sombilek ve Çigitey adlı bölümlerden oluşan Manas destanını anlatmıştır. Dil, devamlıgelişen ve hareketli bir varlık olarak toplumun her türlü gelişimi ve durumu iledoğrudan ilişkilidir. Bu bakımdan daha çok Sovyetler döneminde derlenen ve ozamanki sosyal yapı ve rejim içinde yaşayan Manasçılardan farklı bir hayat tarzı vedeğişik bir rejim içinde yaşayan Manasçının anlattıkları destanlar arasında bir farkolabileceği düşüncesiyle Cüsüp Mamay varyantı tezin kaynağı olarak alınmıştır.Yukarıda da bahsini ettiğimiz gibi Manas destanında Kırgızların eski hayat tarzı,kahramanıkları, günlük hayatı ve eski inançları tasvir edildiği için Cüsüp Mamayvaryantının Manas bölümünde geçen eskicil kelimelerin incelenmesi uygun görülmüşve tez konusu olarak ele alınmıştır. Çağdaş Kırgızcanın temelini oluşturan sözlüedebiyat dilinin ve bunun içinde yer alan Manas destanının dilini incelemek Kırgızdilinin gelişimi ve tarihi bakımından büyük önem taşımaktadır.Kırgızcadaki arkaik kelimeler köken itibariyle çeşitli olup Türkçe kökenliolabileceği gibi ödünçlenmiş kelimelerden de olabilmektedir. Bununla birlikte arkaikkelimeler yapı bakımından da çeşitlilik arz etmektedir. Tez çalışmasında tespit edilenarkaik kelimelerin kökeni mümkün olabildiğince gösterilmeye çalışılmıştır ve yapıbakımından da daha önce yapılmış benzeri çalışmaları esas alarak bu kelimelersınıflandırılmaya çalışılmıştır. Sınıflandırma aşağıdaki özelliklerine göre hazırlanmıştır:1. Tümüyle kulanımdan düşen ve anlamları unutulmaya başlayan kelimeler2. Günümüzde de aktif olarak kullanılan, ancak esas eski anlamını yitirmişkelimeler. x3. Fonolojik bakımdan günümzde farklılık gösteren fakat eserde eski şekillerikorunmuş kelimeler.4. Morfolojik bakımdan eski şekillerine (arketip) göre farklılık gösteren kelimeler,yani eski yapım ve çekim eklerini koruyan kelimeler.5. Deyim ve kalıp sözlerde muhafaza edilen eski kelimeler.Tez Öz (dört dilde) Ön söz, Giriş, İki bölüm ve Sonuç bölümlerindenoluşmaktadır. Bunları takiben Özet, Kaynaklar ve tespit edilen arkaik kelimelerinindeksi yer almaktadır.Anahtar sözler: Arkaik kelimeler, Manas destanı, arketip (eski şekil), eski anlam.