Kırgız halk destanı `Kız saykal` (İnceleme, metin)

Abstract

Bu çalıĢmanın konusunu Kırgız halk destanlarından biri olan `Kız Saykal` oluĢturmaktadır. ÇalıĢmada bu destanın tek varyantı olan Orozbay Urmambetov metni ele alınmıĢtır. Bu eser halen Kırgız Milli Ġlimler Akademisi, El Yazmaları ArĢivinde (Kırgız Uluttuk Ġlimler Akademiyası, Kol Cazmalar Fondusu) bulunmaktadır. Eser, Kiril alfabesiyle ve anlatıcının kendi el yazısıyla kaleme alınmıĢ olup 311 sayfalık bir defter halinde muhafaza edilmektedir. Destan metni nazım, nesir karıĢık olarak yazıya aktarılmıĢtır ve manzum kısımlar 4418 dizeden oluĢmaktadır.Kırgız destancılık geleneğinin en önemli eseri olan `Manas` destanında Manas‟la mücadele eden ve onu yenebilecek güce sahip bir `bahadır kadın` olarak tasvir edilen Kız Saykal, bu destanda bir baĢkahraman olarak görülmektedir. Kız Saykal, `Manas`ın varyantlarında genellikle olumsuz kahraman olarak yansıtılmıĢtır. O, bazı varyantlarda düĢmanla iĢbirliği içerisinde bir Kırgız bahadırı, bazı varyantlarda ise kendisi bizzat düĢman olan bir Kalmak bahadırı olarak Kırgızların karĢısında yer alan bir olumsuz tiptir. `Manas`ta yer alan bu düĢman tipinin `Kız Saykal`da halkını Kıtay (Çin) zulmünden kurtarmak için mücadele veren bir Kırgız bahadır olarak verildiği görülür. Onun Manas‟la karĢılaĢarak teke tek mücadele etmesi olayı ise bu destanın `evlilik epizodu`nda `alplara mahsus evlilik` (baatırdık üylönüü) motifi olarak gerçekleĢir. Bu manada Türk-Moğol destanlarında sıkça iĢlenen bu motif, arkaik destanlardan bu destana yansıyan bir hususiyet olarak değerlendirilmektedir.Bu çalıĢmada destanın epizot ve motiflerinin tespit ve tahlilinin yanında destanın sanat ve estetik özelliklerini ortaya koymak amacıyla poetik yapısı ile ilgili bir inceleme de yapılmıĢtır. ÇalıĢma üç bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde bu destanın Kırgız destancılık geleneği içerisindeki yeri belirlenmeye çalıĢılmıĢ ve türü hakkında elde edilen veriler doğrultusunda çeĢitli tespitler yapılmıĢtır. Eserde yer alan `evlilik epizodu` ve destanın baĢkahramanı olan `bahadır kadın tipi`nin hususiyetlerinden hareketle destanın `arkaik kahramanlık destanı` olduğu anlaĢılmıĢtır. Bu tespitten sonra vda eser, Kırgız destancılık geleneğinde yer alan bazı arkaik kahramanlık destanları ile karĢılaĢtırılarak Kırgız destancılık geleneği içerisindeki konumu belirlenmiĢtir. Destanın epizot ve tip bakımından `Manas` destanı ile olan iliĢkileri de bu bölümde incelenmiĢtir. Bu kısımda da `Kız Saykal`, Kırgız destancılık geleneğinin en önemli eseri olan `Manas` ekseninde değerlendirilerek bu gelenek içerisindeki konumu belirlenmiĢtir. Ayrıca incelenen destanın içeriğiyle ilgili ön bilgi olması amacıyla eserin özeti de bu bölümde verilmiĢtir.Ġkinci bölümde destanın poetik yapısı incelenmiĢtir. Bu inceleme sonucunda eserin sanat ve estetik yönü ile ilgili tespitler yapılmıĢ ve Kırgız epik Ģiir geleneğinin hususiyetlerini büyük ölçüde yansıttığı görülmüĢtür. Eserin Ģekil özellikleri, eserde dilin kullanılıĢ hususiyetleri, eserin kompozisyon yapısı, mevzu oluĢturma yöntemleri ile eserde kullanılan söz sanatları incelenmiĢtir. Bu incelemede destanın genel manada sözlü gelenek, daha dar manada ise Kırgız sözlü geleneğine ait hususiyetlerini tespit etmek üzere bu konuda yapılan çalıĢmalar esas alınmıĢtır. Eserde yer alan tipler ve bunlarla ilgili hususiyetlerin değerlendirilmesi de bu bölümde yapılmıĢtır. Arkaik destanlardaki tiplerle bu destanda yer alan tiplerin özellikleri karĢılaĢtırılarak tür konusunda yapılan tespitlere bu kısımda dayanaklar oluĢturulmuĢtur.Üçüncü bölümde destanın epizotları dört ana baĢlık altında incelenmiĢtir. Bunlar: Hazırlık Epizodu, Kahramanın Olağanüstü Doğumu, Kahramanın Sefere Çıkması ve Kahramanın Evliliği‟dir. Bu epizotlarda yer alan motifler tespit edilmiĢ ve bunların belirgin özellikleri açıklanmıĢtır. Bunlar açıklanırken de diğer Türk boylarının destan geleneklerinden örnekler verilerek destanın türü ile ilgili tespitlerin doğruluğu kanıtlanmaya çalıĢılmıĢtır.`Metin` baĢlığı altında destan Türkçeye aktarılmıĢtır. Aktarım yapılırken özel adların yazılıĢında orijinal metne sadık kalınmıĢtır. Metinde yabancı özel adların birkaç farklı Ģekilde yazıldıkları ve metnin el yazması olmasından kaynaklanan bazı eksik harf ve kelimelerin bulunduğu görülmüĢtür. Bu eksik ve yanlıĢlar parantez (...) iĢareti içerisinde düzeltilerek verilmiĢ; ancak hatalar ve eksikler, aktarımda aynen muhafaza edilmiĢtir. Ayrıca metnin transkripsiyonu yapılırken imla kuralları konusunda da orijinal metne sadık kalınmıĢtır. Metnin manzum ve mensur kısımlarına sayılar verilirken manzum kısımlarda Arap rakamları, mensur kısımlarda ise Romen rakamları kullanılmıĢ ve tezde bu bölümlere atıfta bulunulurken de bu rakamlar esas alınmıĢtır.Metnin Türkçeye aktarımı yapılırken Kırgızcada kullanılan mecaz anlamlı kelime veya kelime gruplarının manaları esas alınmıĢ ve Türkçede bu manayı karĢılayan kelimeler veya ifade biçimleri kullanılmıĢtır. Çeviride Türkçede karĢılığı bulunmayan Kırgızca kelimelerin manası dipnot Ģeklinde verilmiĢtir.Anahtar Sözcükler/ Key Words: Halk edebiyatı, destan, epik Ģiir, Kız Saykal, Kırgız Destanı

Диссертациянын темасы кыргыздардын кенже эпосторунун бири «Кыз Сайкал» эпосу тууралуу. Бул илимий иште эпостун жалгыз варианты саналган Орозбай Урмамбетовдун тексти изилдөөгө алынды. Эпос бүгүнкү күнгө чейин Кыргыз Улуттук Илимдер Академиясынын Кол Жазмалар Фондусунда турат. Ал кирилл алфавитинде айтуучунун кол жазмасы менен жазылып, 311 беттик бир дептер түрүндө сакталган. Эпостун тексти кара сөз жана ыр аралаш жазылып, ыр түрүндөгүсү 4418 сапты түзөт.Кыргыз дастанчылык салтынын өзөгүн түзгөн «Манас» эпосунда Кыз Сайкал Манас менен беттешкен күчтүү «баатыр кыз» катарында берилсе, «Кыз Сайкал» эпосунда Кыз Сайкал башкы каарман катары чагылдырылат. Кыз Сайкал Манас эпосунун варианттарында көбүнесе терс каарман катары таанылат. Ал (Кыз Сайкал) Манастын кээ бир варианттарында душмандарга каршы чыккан кыргыздын баатыры болсо, айрым варианттарда өзү кыргыздардын душманы болуп, калмактардын баатыры катарында чагылдырылат. «Манас» эпосунда Кыз Сайкал кыргыздарга каршы чыккан терс каарман болсо, «Кыз Сайкал» эпосунда тескерисинче кыргыздарды кытайлардын заалимдигинен сактаган кыргыз баатыры. Кыз Сайкалдын Манас менен беттешүү окуясы эпостун «үйлөнүү эпизодунда» «баатырдык үйлөнүү» мотивине туура келет. Бул мотив түрк-монгол эпосторунда көп кездешкен болуп, чыгарманын архаикалык дастан салтынан кабар берип турганы ачык байкалат.Бул диссертацияда эпостун эпизод жана мотивдери аныкталып, анализдеп эпостун көркөм-эстетикалык өзгөчөлүктөрү такталып, чыгарманын поэтикалык түзүлүшү изилденди. Эмгек үч бөлүмдөн турат. Биринчи бөлүмдө эпостун кыргыз дастанчылык салтында алган орду, эпостун поэтикасы жана эпос жөнүндө маалыматтар анализге алынды. Эпосто кездешкен «үйлөнүү эпизоду» жана эпостун башкы каарманы «баатыр кыздын образынын» өзгөчөлүктөрүн аныктап, бул чыгарма «архаикалык баатырдык эпос» экени аныкталды. Мындай аныктоолордон кийин эпос кыргыз дастанчылык салтында учураган кээ бир viiархаикалык баатырдык эпостор менен салыштырылып, дастан салтынын мазмунуна туура келген. Эпостун «Манас» эпосу менен эпизоддук жактан, образдык жактан байланышы да ушул бөлүмдө изилденген. «Кыз Сайкал» эпосун «Манас» эпосунун горизонтунда карап Кыз Сайкалдын образы анализденген. Мындан тышкары изилденип жаткан эпостун мазмунуна байланыштуу негизги маалыматтар менен катар чыгарманын кыскача сюжети дагы берилген.Экинчи бөлүмдө эпостун поэтикалык түзүлүшү анализденген. Бул анализде чыгарманын көркөм-эстетикасына байланышкан түрдүү деталдар аныкталып, кыргыз эпикалык ыр түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрүн даана чагылдырганы байкалат. Эпостун форма жактан өзгөчөлүктөрү, тилдин колдонулуш өзгөчөлүктөрү, чыгарманын композициялык түзүлүшү, теманы жаратуу ыкмалары менен эпостун көркөм сөз каражаттары изилденди. Диссертацияда эпосту негизинен оозеки чыгармачылыктын салтына таандык өзгөчөлүктөр менен аныктап жатканда, бул багытта жазылган эмгектерге таяндык. Эпостогу каармандар жана алардын өзгөчөлүктөрү жөнүндө маалыматтар да ушул бөлүмдө каралды. Архаикалык образдар менен эпостогу образдар салыштырылып, эпостун кайсы түргө кирээри тууралуу далилдер көрсөтүлдү.Үчүнчү бөлүмдө эпостун эпизоддору төрт негизги бөлүмгө алынып изилденди. Алар: Даярдоо эпизоду; Баатырдын төрөлүшү; Баатырдын сапарга аттануусу жана баатырдын үйлөнүшү эпизоддору. Бул эпизоддордо учураган мотивдер аныкталып, алардын так өзгөчөлүктөрү, башка түрк элдериндеги дастан салттарынан мисал берилип, дагы бир жолу эпостун критерийлерине жооп бере тургандыгы далилденди.«Текст» бөлүмүндө эпос түрк тилине которулду. Которуп жатканда энчилүү аттар оригинал текстте кандай берилсе, эч өзгөрүүсүз ошондой жазылды. Текстте чет тилинен кирген энчилүү аттар бир канча вариантта жазылганын байкоого болот. Мындай орфографиялык каталар кааша ичинде (...) туура вариантын дагы коюуну туура көрдүк. Бирок которуп жатканда сөздүн мааниси так жана туура берилди. Мындай башка, тексттин транскрипциясы жазылып жатканда тыныш белгилер да оригинал кол жазманын негизинде таянды. Тексттеги кара сөз жана ыр түрүндөгү бөлүмдөрдү аныктап жатып, ыр түрүндө жазылган саптарга кадимки сан берилип, кара сөз түрүндөгү бөлүмдөргө рим цифрасы коюлду. Диссертацияда шилтеме берип жатканда буларга да шилтеме берилди.Тексти түрк тилине которуп жатканда кыргыз тилинде колдонулган өтмө маанидеги сөздөрдүн жана сөз айкаштардын мааниси сакталып, түрк тилинде ошол сөздү же маанини туюндурган сөздөрдү пайдаланууга аракет кылынды. Которуп жатканда түрк тилинде так котормосу болбогон сөздөрдү шилтеме берип сөздүн мааниси түшүндүрүлүп жазылды.Ачкыч сөздөр: Фольклор, дастан, эпикалык ыр, Кыз Сайкал, Кыргыз эпосу.