II. dünya savaşı döneminde Amerikan ve Sovyet propagandist canlandırma sinemasının ideolojik ve sanatsal karşılaştırmalı analizi

Abstract

İkinci Düya Savaşı döneminde Amerikan ve Sovyet propagandist canlandırma sinemasının sanatsal ve ideolojik karşılaştırmalı analizi adını taşıyan bu çalışma, görsel ideoloji unsurlarının canlandırma sineması üzerinden aktarılmasına ilişkin olarak, iki farklı dünya düzenini ve iki büyük anlatıyı birlikte ele almaktadır. Propagandist canlandırma sineması, canlandırma sinemasının bir türü olarak sinema tarihi boyunca bu dönemdeki kadar görsel ideoloji merkezli bir kullanım alanı yakalayamamıştır. Bu çalışma, İkinci Dünya Savaşı döneminde Amerika ve Sovyetlerde çekilen ve propagandist nitelikli kullanımı barındıran canlandırma filmlere yönelik olarak, iletişim çalışmalarına ilişkin kavramsal çerçeveleri, sinema diline ilişkin kuramlarlarla harmanlayarak sistematik bir biçimde analize tabi tutmuştur.Tez dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, sanat ve ideoloji başlığı altında; görsel ideolojiye sanatsal bağlamda yaklaşım, görsel ideoloji kavramının detaylandırılması, tarihsel süreçte sanatın propaganda aracı olarak kullanımı ve özellikle Hıristiyan sanatının dinsel inanış pratikleri anlamında propaganda kavramı üzerinde durulmuştur. Amerikan sanatının ideolojik boyutlarını biçimleyen sanatsal oluşumlar ise 6toplumsal, ekonomik ve sanatsal bazda detaylandırılmış ve Dadaist akımın Amerikan sanatında ortaya koyduğu yeni görüşler tartışılmıştır. Bunun yanısıra, Amerika‟da gerçekleştirilen Federal Sanat Projesi‟nin ne şekilde uygulandığı, amaçları ve ilkeleri ortaya koyularak, Amerikan hükümetinin sanatı propagandist biçimde kullanımına yer verilmiştir. Bu bölümün diğer kavramsal taşıyıcısı olan Sovyet sanatını biçimleyen sanatsal oluşumlar çerçevesinde ise; Rus entelijensiyanın sahip olduğu sanatsal ve kültürel unsurların Sovyet sanatına olan etkileri, Suprematizm ve Konstruktivizm sanat akımlarının kavramsal, fikirsel ve biçimsel uygulamaları, bu akımların fikirsel dönüşümler eşliğinde izleyicisi olan Proletkült Hareketi‟nin Sosyalist ve deneysel uygulamaları tartışılarak, Sosyalist Gerçekçilik ilkelerinin saptanması ve uygulanması esaslarına yer verilmiştir.Tezin İkinci bölümünde ise, canlandırma sinemasında ideoloji ve sanatın anlamsal ve biçimsel birlikteliğinin ışığında, canlandırma filmlerde gerçekleştirilen anlatısal tasarımların ve görsel biçimlemelerin ne tarz bir ideoloji anlayışı altında ortaya koyulabildiği ve Amerikan canlandırma sinemasına karakteristik özeliklerini kazandıran ve dünya pazarındaki temsilcisi olan Walt Disney stüdyosunun ideolojisi ve sanat anlayışı üzerinde durulmuştur. Bundan başka, bu dönemde Latin Amerika‟ya ilişkin ekonomik ve siyasal genişlemeler doğrultusunda LDS programının içeriğine yer verilmiş, Walt Disney‟in ideolojik bir aygıt olarak işleyişi, militer nitelikli, ordu destekli filmler ve Amerikan halkına yönelik olarak sıcak para akışını kontol altına almaya çalışan eğitsel filmler ve filmlerdeki karakterlerin biçimsel özelliklerini kazandıran `Nose Art` adlı militer tanımlı sanatın amaçları da ortaya koyulmuştur. Diğer taraftan ise, Sovyet canlandırma sinemasında, gerçekleşmekte olan ideolojik değişimler ve yapılanmalar çerçevesinde, ideoloji sanat ilişkiselliği canlandırma sineması üzerinden aktarılmaya çalışılmıştır. Bu noktada, Sovyet canlandırma sinemasının ilksel deneyimlerine sahne olan avangardist ve deneysel canlandırma filmler hakkında bilgi verilmiştir Bu tartışmalara ek olarak, Sovyet propagandist canlandırma sinemasının ideolojik değişim sürecine tabi olmasının izlenim alanını oluşturan ve Sosyalist Gerçekçilik ilkeleri doğrultusunda yön alan propagandist canlandırma sinemasının ekran değerleri üzerinde durulmuştur. 7Tezin üçüncü bölümünde ise, diğer bölümlerde değinilmiş olan unsurların, temelini inşaa etmiş olduğu propagandist unsurların canlandırma sineması yoluyla ne şekilde aktarıldığı üzerinde durulmuştur. Bu anlamda, İkinci Dünya Savaşı sürecinde Amerikan ve Sovyet canlandırma sinemasının sinemasal kod değerlerinini oluşturan görüntü estetiğine ilişkin kullanımlara yer verilmiştir. Karakterlerin biçimlenişi, mizah yoluyla anlatım, dramatik kurgu yapısı, kahramanlık olgusunun vurgulanışı, Rus biçimciliğinin Sovyet canlandırma sinemasıyla etkileşimi, devrimci ve entellektüel montaj olgusu da bu bölümün incelenen konularındandır.Tezin uygulama aşamasını oluşturan dördüncü bölümde ise ilk etapta, Amerikan ve Sovyet propagandist canlandırma filmlerinin anlatısal boyutu analiz edilmiş, ikinci olarak da göstergebilimsel çözümleme yöntemi uygulanarak görsel malzemeye ilişkin anlamsal verilere ulaşılmıştır Göstergebilimsel analizi destekleyen bir unsur olarak, görüntülerde kullanılan görsel ideoloji motifli kullanımların bir tablosu çıkartılarak saptanabilen sayısal unsurlar grafiklere dökülmüştür.Anahtar Sözcükler: Canlandırma sineması, göstergebilim, sinema, sanat, ideoloji

II Дүйнөлүк Согуш мезгилиндеги Америкалык жана Советтик пропагандалык мультфильмдерди искусство жана идеологиялык тараптан салыштыруу анализи деп аталган бул диссертация, негизги идеологияны визуалдык элементтердин жардамы менен берилген мульфильмдердеги эки башка дүйнө таанымы, эки башка ири окуяны изилдейт. Жалпы мультипликациянын бир түрү катары пропагандалык мазмундагы мультфильмдер эӊ эле көп ушул мезгилде визуалдык идеологияга таянган. Бул диссертациябызда II Дүйнөлүк Согуш мезгилинде Америкада жана Советтер Союзунда тартылган пропагандалык маанидеги мультфильмдердин теориялык негизидери бир системалык формага келтирилди жана анализделди.Диссертация төрт бөлүмдөн турат. Биринчи бөлүм - искусство жана идеология деген теманын астында визуалдык идеологияны көркөм искусство контекстинин алкагында алып кароо, визуалдык идеология түшүнүгүн деталдаштыруу менен бирге тарыхый процесстердеги искусствонун пропагандалоо куралы катары колдонулушу жана өзгөчө христиандык багыттагы 9көркөм искусстводагы диний ырым-жырымдардагы пропаганда түшүнүгүнө токтолду. Америка искусствосунун идеологиялык тарабын түзгөн элементтер болсо, социалдык, экономикалык жана көркөмдүүлүк жагынан алып изилденди жана Дадаизм агымынын америка искусствосундагы жаӊы издери анализделди. Ушуну менен катар, Америкадагы Федералдык Искусство Долбоору канчалык деӊгээлде ишке жүзүнө ашырылгандыгын, анын максаттары жана принциптеринин негизинде америка өкмөтүнүн искусствону пропагандисттик максатта колдонгондугу тууралуу сөз кылдык. Ал эми советтик көркөм искусствосунун калыптануусунун алкагында: орус интеллигенциясына мүнөздүү искусство жана маданий түшүнүктөрүнүн жалпы советтик исскусствого болгон таасирлери, супрематизм жана конструктивизм сыяктуу искусство агымдардын теориялык, идеялык жана формалык ыкмалары, бул агымдардын идеяларын туткан Пролеткульт Аракетинин социалисттик жана эксперименталдык ыкмаларын талдоо менен бирге социалисттик реализм принциптерин аныктоо жана аларды ишке ашыруу негиздерине орун берилди.Диссертациянын экинчи бөлүмүндө болсо, мультфильмдердеги идеология менен искусствону мазмундук жана формалык тараптардан алынып изилденди. Мультфильмдердеги стилистика, дизайн жана визуалдык формалар аркылуу кайсы идеологияны чагылдыраары жана америкалык мультфильм индустриясына мүнөздүү өзгөчүлүктөрдү тартуулаган жана дүйнөлүк рыноктогу маанилүү орунду ээлеген Walt Disney студиясынын идеологиясы менен көркөм искусство түшүнүгүнө токтолду. Мындан сырткары, ошол мезгилде Латын Америкага карата экономикалык жана саясый кеӊири алакалардын алкагында LDS программасынын мазмунуна орун берилди, Walt Disney‟дин идеологиялык курал катары роль ойноосу, милитаристтик багыттагы, аскердик режимди колдогон фильмдер, Америка элине арналган кирешелүү агартуучу фильмдер, ошол мезгилдин фильмдериндеги каармандардын образдарынын өзгөчөлүктөрү көркөм искусстводо жалпысынан «Nose Art» деп аталган милитаризм жанрына да токтолду. Ал эми Советтик мультфильмдерге кайрылганыбызда иделогиялык өзгөрүү жана өнүгүү процесстердин алкагында идеология менен искусствонун 10айкалыштыгы мультфильмдер аркылуу берүүгө аракеттер жасалгандыгын көрөбүз. Бул жерде Советтик мультфильм индустриясындагы алгачкы кадамдар, авангарддык жана эксперименталдык мультфильмдер тууралуу маалымат берилди. Бул салыштырмаларыбызга кошумча катары, Советтик пропагандалык мультфильмдердин идеологиялык өзгөрүүлөргө дуушар болгондугун, кызыгуу жараткандыгын жана социалисттик реализминин принциптеринин негизинде багыт алган пропагандисттик мультфильмдердин экрандагы баалуулуктарына токтолду.Диссертациянын үчүнчү бөлүмүндө болсо, башка бөлүмдөрдө сөз кылынган элементтердин негизин түзгөн пропаганда, үгүт элементтеринин мультфильмдер аркылуу кандайча берилгендиги айтылат. Башкача айтканда II Дүйнөлүк Согуш мезгилиндеги Америкалык жана Советтик мультфильмдериндеги кинематографиянын код баалуулуктарын түзгөн көрүнүш эстетикасына таандык элементтерге токтолдук. Каармандардын образдарын аныктоо, тамаша аркылуу баяндоо, драмалык сюжет, баатырдыкка үндөө, орус формализминин Советтик мультфильмдердеги таасири, революциячыл жана интеллектуалдуу монтаж ушул бөлүмдөрдүн изилдөө бъектилери болуп эсептелет.Диссертациянын илимий практикалык этабынын төртүнчү бөлүмүн түзөт. Бул бөлүмдө алгачкы кезекте Америкалык жана Советтик пропагандалык мультфильмдердеи сюжетинин мазмуну анализделди. Экинчиден семиологиялык ыкма менен визуалдык каражаттарды чечмелөөнүн жыйынтыгында кайсы каражат кайсы маанилерди билдирээри тууралуу атайын маалымат базасы түзүлдү. Визуалдык белгилерди анализдөөдө көмөкчү элемент катары фильм көрүнүштөрүндө колдонулган визуалдык идеологиянын «оюусу» менен тартылган сүрөттүн ордуна көзгө урунаар санаприптик элементтер графика менен берилди.Ачкыч сөздөр: мультфильм, семиология, искусство, идеология