Кыргызстандын экономикалык ɵнүгүү модели (теоретикалык аныктама)

Abstract

Азыркы күндɵ постсоветтик экономикалардын ɵнүгүшү жана рынокэкономикасынын калыптанышы туруксуз жана бирдей эмес ɵнүгүү шарттарындажүрүп жатат. Ушуга байланыштуу аталган мамлекеттердин алдында социалдык-экономикалык проблемаларды чечүү маселеси менен бирге экономикалык ɵнүгүүпроблемаларын изилдɵɵнүн жаңы методологиялык жолдорун колдонуузарылчылыгы пайда болду. Ошондой эле ɵлкɵнүн геоэкономикалык, тарыхый,жаратылыш, экономикалык жана башка ɵзгɵчɵлүктɵрүн эске алуу менен ɵлкɵнүнɵзүнɵ таандык ɵнүгүү жолун аныктоо маселеси турат. Ошондуктан ɵнүккɵнɵлкɵлɵрдүн тажрыйбасынын практикалык жана теоретикалык мааниси жогору.Кыргызстандын экономикалык ɵнүгүү моделин аныктоо үчүн чарбалыкпроцесстерди башкарууда мамлекеттин маанисин жогорулатуу, социалдык чɵйрɵпроблемаларын чечүү, мамлекеттин жана жеке сектордун кызматташтыгынɵнүктүрүү, улуттук кызыкчылыктарды, мамлекеттик бүтүндүүлүктү жана улуттуккоопсуздукту коргоо сыяктуу багыттар теориялык жактан негизделиши керек.Диссертациялык изилдɵɵнүн максаты ɵлкɵнүн экономикалык шарттарынжана ɵзгɵчɵлүктɵрүн эске алуу менен экономикалык ɵнүгүү моделин түзүүнүтеориялык жана методологиялык жактан негиздɵɵ болуп саналат. Белгиленгенмаксатка ылайык постсоветтик мамлекеттердин экономикалык ɵнүгүүсүнүнɵзгɵчɵлүгүн аныктоо, экономиканын учурдагы абалына баа берүү, чарбалыкпроцесстерди башкарууда жана социалдык чɵйрɵнүн проблемаларын чечүүдɵмамлекеттин кийлигишүүсүнүн зарылчылыгын негиздɵɵ, ɵлкɵдɵ экономикалыкɵнүгүү моделин ишке ашыруунун мүмкүнчүлүктɵрүн аныктоо, улуттуккызыкчылыктарды жана улуттук коопсуздукту аныктоо маселелери коюлган.Изилдɵɵнүн методологиялык негизин экономикалык теориянынметоддору, системалык метод, статистикалык маалыматтардын салыштырмалууанализи түзɵт, ошондой эле секторлор арасында байланыштарды изилдɵɵ үчүн КРУСК даярдаган «чыгаша-ɵндүрүш» таблицалары колдонулган.Изилдɵɵнүн жыйынтыгында экономикалык ɵнүгүүнүн теоретикалык-методологиялык аспектиси негизделди, ɵнүгүүнүн социалдык-экономикалык ivпроблемалары жана аларды чечүүнүн жолдору аныкталды, экономикадагысекторлор аралык байланыштардын статистикалык эсептɵɵлɵрү жүргүзүлдү,социалдык проблемаларды чечүүдɵ жана чарбалык процесстерге мамлекеттинкийгилишүүсүнүн зарылчылыгы негизделди, ɵлкɵнүн экономикалык ɵнүгүүсүнүнтеориялык модели, структурасы жана функциялары иштелип чыкты,экономикалык ɵнүгүү моделин ишке ашыруу мүмкүнчүлүгү каралды.Кыргызстан экономикасынын азыркы абалы, мамлекеттик, жеке сектордун,ɵлкɵнүн социалдык-экономикалык абалы, ɵлкɵнүн улуттук кызыкчылыктары,улуттук коопсуздугун изилдɵɵ аркылуу социалдык багыттагы экономиканынкалыптанышынын зарылчылыгы аныкталды. Азыркы күндɵ мамлекеттинэкономикадагы ролу абдан маанилүү болгондугуна карабастан, анынэкономикадагы ролу, башкаруу жана процесстерди жɵнгɵ салууда иш жүзүндɵжетишсиз болгондугу аныкталды. Экономикалык ɵнүгүү моделинкалыптандырууда анын мааниси чоң экендиги далилденди. Аталган моделдинкалыптанышы, экономикада иш жүзүнɵ ашыруу экономиканын ɵсүү жана ɵнүгүүдеңгээли жетишсиз болгондуктан, экономика ɵнүгүүнүн белгилүү баскычтарынанɵткɵндɵн кийин гана орун алат.Изилдɵɵнүн теоретикалык жана практикалык мааниси трансформациялыкɵзгɵрүүлɵр шартында экономикалык ɵнүгүүнүн ɵзгɵчɵлүгүнүн аныкталышыаркылуу кɵрсɵтүлүп, диссертацияда кɵрсɵтүлгɵн жыйынтык жана сунуштарэкономиканы башкаруу практикасында колдонууга болот. Ал эми иштелипчыккан методологиялык негиздер бул багытта жүргүзүлгɵн изилдɵɵлɵрдɵколдонулуп тереңдетилиши мүмкүн.Ачкыч сɵздɵр: экономикалык ɵсүү, экономикалык ɵнүгүү, экономикалыкɵнүгүү модели, Кыргызстан экономикасы.

Günümüzde post-sovyet cumhuriyetlerinde piyasa ekonomisinin oluşması vegelişmesi istikrarsız ve düzensiz büyüme koşullarında gerçekleşmektedir. Bu bağlamdasöz konusu ekonomilerin gündeminde sosyal ve ekonomik sorunların çözümü önemliolmaktadır, özellikle ekonomik gelişme sorunlarını incelemede yeni metodolojikyaklaşımların kullanılması ve ülkenin jeoekonomik, tarihsel, doğal, ekonomik ve diğerözelliklerini dikkate alan, kendine özgü gelişme yolunun belirlenmesi önemliolmaktadır. Dolayısıyla gelişmiş ülkelerin bu konuda tecrübesi uygulama ve teorikaçıdan büyük öneme sahiptir.İşte bu nedenle Kırgızistan ekonomisinin gelişmesi, kalkınma konusununincelenmesi ve teorik yaklaşımlarının genelleştirilmesi ile beraber gelişme modelininteorik gerekçesinin belirlenmesi gerekrmektedir.Kırgızistan ekonomisinin gelişme modelini belirleyebilmek için ekonomininyönetiminde ve sosyal sorunların çözümünde devlet müdahalesinin arttırılmasının teoriktemele dayandırılması, devlet ve girişimcilik işbirliğinin oluşturulması, ulusal çıkarların,bütünlüğün ve güvenliğinin korunmasının yanı sıra iktisadi planlamanın uygulamayageçilmesinin öneminin belirtilmesi gerekmektedir.Tez konusunun amacı ülke gelişme yolunun özellikleri ve koşullarını dikkatealarak, ekonomik gelişme modelinin oluşturulmasının teorik ve metodolojik temeledayandırılmasıdır. Belirtilen amaçlar doğrultusunda şu hedeflere ulaşılması söz konusuolmaktadır: post-sovyet cumhuriyetlerin kalkınma özelliklerin belirlenmesi;ekonominin genel durumunun değerlendirilmesi; sosyal sorunların çözümünde veekonomi yönetiminde devlet müdahalesinin öneminin ortaya konulması; ülkede teorikmodelin uygulanabilirliğinin araştırılması; ulusal çıkarların ve güvenliğin belirlenmesi.Araştırmanın metodolojik temelini sistem yaklaşımı, istatistiki verilerinmukayaseli analizi oluşturarak, sektörlerarası bağlantıları incelemek amacıyla KırgızCumhuriyeti Milli İstatistik Komitesi'nin Girdi-Çıktı tabloları kullanılmıştır.Araştırma sonucunda kalkınmanın teorik ve metodolojik boyutugerekçelendirilmiştir; kalkınmanın sosyal ve ekonomik sorunları tespit edilerek çözüm viyolları belirlenmiştir; ekonomide sektörlerarası bağlantılarla ilişkili hesaplamalarsonucu ekonominin gelişmesinde ve sosyal sorunların çözümünde devlet müdahalesiningerekçesi belirtilmiştir; ekonominin gelişmesinin teorik modeli hazırlanarak, modelyapısı ve fonksiyonları belirlenmiştir; söz konusu modelin ülke koşullarındauygulanabilirliği tespit edilmiştir.Kırgızistan ekonomisinin, devlet ve özel sektörün durumu, ülkenin ulusalçıkarlar ve güvenlik konularının incelenmesi ile piyasa ekonomisinin sosyal yönlüolması gerektiği belirlenmiştir. Günümüzde devletin ekonomideki rolü önemli olmasınarağmen, devletin yönetim süreçlerine katılımı yetersiz kalmaktadır. Modelinoluşumunda devletin rolünün önemli olduğu tespit edilmiştir. Söz konusu modelinoluşumu ve uygulamaya konulması için ekonominin belli bir gelişme ve büyümedüzeyinden sonra mümkün olacaktır.Tezin teorik ve pratik açıdan önemi dönüşüm koşullarında iktisadi kalkınmanınözelliklerinin belirlenmesi ile gösterilmektedir. Elde edilen sonuçlar ve önerilerekonomi yönetimi uygulamasında kullanılabilir. Bunun dışında geliştirilen metodolojikyaklaşımlar ve elde edilen sonuçlar bu konuda yapılacak araştırmalarda geliştirilerek,genişletilebilir.Anahtar Kelimeler: iktisadi büyüme, iktisadi gelişme, gelişme modeli, Kırgızistanekonomisi.