Кыргызстандагы гидроэнергетика тармагын өнүктүрүү проблемалары

Abstract

Кыргызстандын экономикалык жана социалдык жашоосунда энергетикатармагынын оорду өтө жогору. Бирок, тилекке каршы азыркы учурда өнөр-жай, жанакалкты электрэнергия менен камсыздоо канааттандыраарлык деңгээлде эмес. Ушулсебептен энергетика маселелери азыркы мезгилде актуалдуу маселе болуп келет. Жанаошондой эле толугу менен экономикалык көз караш менен изилденген эмес. Бул иштеКыргызстандын гидроэнергетика тармагы талдалып, анализделип, кандай маселелеркөйгөйлүү жана аларды чечүү жолдору каралган.Кыргызстан гидроэнергетикалык ресурстарга бай өлкө жана гидроэнергетикалыккөрсөткүчтөрү боюнча КМШ өлкөлөрүнүн арасында үчүнчү оорунду ээлеп келет(биринчи орунда- Россия, экинчиде- Таджикистан). Электр станциялардын жалпыкубаттуулугу 3787 МВт жана эки жылуулук электрстанциянын жалпы кубаттуулугу 716МВтты түзөт. Өлкөдө өндүрүлгөн электрэнергиянын 90%ы гидроэнергетика тармагынатуура келет. Эгер Кыргызстандын жылдык потенциалы 140 кВт/с экендигин эске алсак,азыркы учурда анын болгону 10% колдонулуп жаткандыгын белгилеп кете алабыз.Улуттук экономиканын абалына жана өнүгүүсүнө электрэнергиялык секторбелгилүү дэңгээлде басым кылат: анын үлүшүнө ИДП нын 3,9%, өндүрүштүн 16% жанамамлекеттик бюджеттин кирешесинин 10 %ы туура келет.Бирок, маанилүү гидроэнергетикалык потенциалына ээ болгонуна карабастаназыркы учурда Кыргызстандын бул тармагы тетиктеринин эскирип кетиши жанаинвестициянын жетишсиздигинен оор абалда. Андан сырткары актуалдуу маселе болупмамлекеттик жөнгө салуу, учурдагы тарифтик системасынын эффективдүүлүгү,лицензиялоо, ГЭСтерди курууга уруксат алуудагы мыйзамдын толук иштелипчыкпагандыгы болуп саналат.Өлкөбүздүн электрдик тармагы 15-20% нормадан ашык коркунуч жарата турганкубаттуулукта. Бул көрүнүш акыркы мезгилде электр энергиясынын көп колдонула башташынын натыйжасы болуп саналат. Ошол себептен веердик түрдө өчүрүүлөрпландалып турат.Бул магистрдик иште теориялык жана практикалык таянуу менен изилдөөжүргүзүлдү жана эсептөөлөр, анализдер негизинде өлкөбүздө суу ресурстары толугуменен жана туура колдонулбагандагы, тарифтердин туура эмес коюлгандыгы,гидроэнергетика тармагы жалпысынан оор абалда тургандыгы жана инвестицияларкерек экендиги байкалган.Тетикдердин эскирип кетишинин натыйжасында техникалык уурдоолор жыл сайынөсүүдө, муну азайтыш үчүн реконструкция жана оңдоо иштери тез арада жасалышы шарт.Мындан сырткары тиричилик уурдоолордун саны жана акы төлөбөгөндөрдүн саны даартууда, бул жагдайда калкка жана ишкерлерге түшүндүрүү иштери жасалып, автоматтыксчетчиктер орнотулуп катуу контрол жүргүзүлүшү керек.Өлкөбүздүн энергетика тармагында паракордук басымдуу орунду ээлегендиги үчүнэнергетика секторунун иш алып баруусун баардыгы ачык айкын көрө ала тургандай ачыкжүргүзүлүшү талап кылынышы керек.Өлкөдөгү ар кайсы региондо электрэнергия сарптоо көрсөткүчтөрү ар кандай.ГЭСтердин көбү түштүк аймакта жайгашкан бирок сарптоо түндүктө жогору. Түндүккөжеткирүүдө Өзбекстан жана Казакстандын территориясынан өткөндүгү үчүн ар кандайтранзиттик маселелер жаралууда. Бул маселелени чечүүдө жергиликтүү кичи жана ортоГЭСтердин курулушу жардамчы боло алат. Андан сырткары булар калкты үзгүлтүксүзжана арзан электрэнергия менен камсыздоосу менен бирге өлкөнүн экономикасына салымкошот. Мисалы, кичи жана орто ГЭСтер жакшы иш алып бара ала турган болсо, чоңГЭСтердин өндүрүмүн экспорттоо мүмкүн болот.Ошондуктан, экономиканы көтөрүү жана калктын социалдык абалын жогорулатуумаксатында, туура жана ыңгайлуу баа-тарифтик системасы орнотулушу керек. ЖаңыГЭСтерди куруу жана эскилерин реконструкциялоо үчүн инвестиция менен камсыздоокерек. Чет элдик жана жергиликтүү инвестицияны тартуу үчүн мыйзамдык жанаэкономикалык базада жагымдуу шарттар түзүлүшү керек.Ачкыч сөздөр: электрэнергия, гидроэнергетика, гидроэнергетикалык потенциал,кубаттуулук, энергосистема, энергия ресурстары, коомерциялык уурдоо, тиричиликуурдоо.

Enerji sektörü Kırgızistan'nın ekonomik ve sosyal hayatında önemli yer alır. Maalesef,şimdiki zaman halkı ve üretimi yeterli olarak elektrikle memnuetini sağlayamıyor. Bu sebepleenerji sorunları günümüzde çok acildir. Ve bu mesele iktisadi taraftan iyice buna kadarbakılmamıştır. Kırgızistandaki hidroenerji sektörünün analiz edilmesi, hangi problemler varolduğu ve onları giderme yollarını bulma bu tezin amacıdır.Kırgızistan hidroenerji kaynaklarına zengin bir ülkedir ve BDT ülkeleri arasındaüçüncüdür (birinci- Rusya, ikinci- Tadcıkıstan). Enerji santrallerinin toplam gücü 3787Mw-tır .Ülkede üretilen elektiğin %90ı hidronenerjiden kaynaklanır. Ve ülkemizin kaynaklarını çokolduğuna bakarsak şimdilik onu sadece %10 kullanabiliyor oluyoruz.Enerji sektöri ulusal ekonomide yeri önemlidir: GSMH'nın %3,9, üretimin %16 ve ükebütçesinin %10 nu oluşturur. Ama şimdi bu sektör araçlarının baya eski olduğundan zordurumdadır. Bundan başka problem olarak konumuz sektördeki hükümet düzenlemeleri,tarıfesistemi, ve yeni enerji santrellerin kurmaya başlamada lısans almada kanunların iyicebakılmadığı sayılır.Amaca ulaşmak için önce hidroenerji konusunda teorik ve pratik literatür taralmasıyapılmıştır ve onların ışığında Kırgızistanda hidroenerji sektörü araştırılmıştır. Model ve analiztahmınleri sonucu söz konusu ülkede su kaynaklarının ekonomik doğru kullanılmadığı,tarifelerin yanlış belirtilmiş olması, bu sektörün zor durumda olduğu ve yatırımların yetışsizolduğu belli olmuştur.Enerji santrellerinin kullanımı uzun zaman olup yenileme işleri yapılmamış olmasındanaraçlar imar ve düzenleme işlerini talep eder. Bununla hırsızlık ve kayıpları azaltabiliriz.Ülkemizde enerji sektöründe rüşvet çok kullanıldığı üzere, bu sektörin işini halk açıkyapmalıyız Her bölgede elektrik kullanma göstergeleri farklıdır, ülkenin güneyinde üretim yapılırama kuzede guneye göre daha çok elektrik harcanır. Ve bundan dolayı güneyden kuzeye enerjıyıgeçirmede tranzit sorunları ortaya çıkıyor. Bu sorunun çözümü için o bölgelerde küçük ve ortaenerji santrallerini kurmak gerekiyor. Bu enerji kaynakları sadece halkı elektrikle sağlamadanülke ekonomisi için iyidir, çünkü, bunlar ülke içi talebe cevap verirse büyük santrallarınüretimini dışarıya satabiliriz.Kırgızistan'ın ekonomisini geliştirme ve halkın sosya hayatını iyileştirmek için doğrutarife koyulmalı. Yeni büyük ve küçük enerji santrallarını kurmak ve eskılerini imar etmek içinulusal ve dışarıdan yatırım kaynalarını bulmak gerektir. Ve bunların çok olması için iktisadi vehukuki elverişli ve duruma uygun koşulları yapmalı.Anahtar sözcükler: elektrik, hidroelektrik, hidropotansiyel, küvvet, enerji sistemi, enerjikaynakları, ticari hırsızlık , tüketici zimmet.