Muhammed Sadık Kaşgarî'ye göre doğu Türkistan

Abstract

Muhammed Sadık Kaşgarî'nin yaşadığı dönem genel Türk tarihinin önemli birkesitini (1725-1849) içine alır. İpek Yolu'nun geçtiği Doğu Türkistan'da kurulandevletler ekonomik açıdan hızlı bir şekilde gelişme göstermiş ve diğer kültürlerden deetkilenmiştir. Bunun yanında bilhassa yerleşik medeniyet merkezleri ve verimli tarımarazileri de bölgenin önemini devamlı surette canlı tutmuştur. Doğu Türkistan bölgesinegeldikten sonra çeşitli kültürlerin ve dinlerin Uygurlar üzerinde tesirleri görülür. X.yüzyılda Karahanlı hükümdarlarından Satuk Buğra Han'ın İslâmiyeti kabul etmesiylebirlikte İslâmiyet yayılmış ve Uygur kültürü de bu dinin kuralları çerçevesindeşekillenmiştir. Karahanlı Devletinin topraklarını Karahıtaylılar'ın ele geçirmesiylebirlikte, Uygurlar siyasi hakimiyetlerini kaybetmişlerdir. Daha sonra Doğu Türkistanbölgesi Cengiz Han tarafından işgâledilmiştir. Cengiz Han idaresi altındaki topraklaroğulları arasında taksim edilirken, Doğu Türkistan Çağatay Han'ın payına düşmüştür.Daha sonra Bölgedeki idareciler genel itibariyle Çağatay soyundan gelmişlerdir.Seyit Han'ın önderliğinde 1514 yılında kurulan Yarkent Hanlığı, dinî, iktisadî veidarî açıdan kurumsallaşmıştır. Yarkent Hanlığı'nın kurulmasıyla birlikte DoğuTürkistan'da dinî tarikatların nüfuzu artmıştır. XVII. asrın ikinci yarısında Appak Hoca,Kalmuklardan destek alıp Yarkent Hanlığı'nı yıktıktan sonra fiilen Çağatay sülalesininhakimiyeti sona ermiş,1678 yılından itibaren iktidar Hocalar'ın eline geçmiştir. HocalarKalmuklara bağlı olarak ve onlara vergi vermek suretiyle 1759 yılına kadar DoğuTürkistan'ı idare etmişlerdir. Çin'in önce Kalmuk devletine son vermesi, daha sonra da1759 yılında Doğu Türkistan'ı ele geçirmesinden sonra Hocalar Devri fiilen sonaermiştir. Bütün bu tarihi sürecin içerisinde bulunan ve bu olaylara şahit olan vMuhammed Sadık Kaşgarî eserinde, Hocaların Doğu Türkistan'a gelmeleri, buradakisiyasi faaliyetleri ve daha sonra Çin'in bu bölgeyi işgal etmesi hakkında Tezkîre-iHâcegân adlı eserinde geniş ve mühim bilgiler vermektedir.Doğu Türkistan coğrafyası üzerinde hayat süren Uygurlar, bölge nüfusununesasını oluşturmaktadır. Hocalar Devri olarak nitelendirdiğimiz, 1678-1759 yıllarıhakkında siyasî bilgiler veren kaynaklar bulunmasına rağmen, sosyal ve kültürel hayatlailgili fazla kaynak ve dolayısıyla bilgi bulunmamaktadır. Bu tez çalışmasındaMuhammed Sadık Kaşgarî'nin eserlerini temel alarak `Muhammed Sadık Kaşgarî'yeGöre Doğu Türkistan` adı altında Kaşgarî'nin yaşadığı dönemin siyasî olayları,dolayısıyla döneminin sosyal ve kültürel hayatı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Buçalışmayı yaparken Muhammed Sadık Kaşgarî'den önce ve sonra kaleme alınan eserlerve bölgeye gelen seyyahların vermiş olduğu bilgileri Tezkîre-i Hâcegândaki özlümalumatlarla sentezlemek suretiyle dönem aydınlatılmaya çalışılmıştır. Yapılançalışmayla bu zamana kadar daha yüzeysel ve genel bir şekilde ele alınan DoğuTürkistan'ın siyasî, sosyal ve kültürel tarihinin bilhassa bu dönemi üzerine spesifik vedetaylı bilgilerin sunulması hedeflenmiştir.Çalışmanın `giriş` bölümünde konuyla ilgili kaynaklar ve eserler ortaya konulupdeğerlendirmeleri yapılmıştır. `Muhammed Sadık Kaşgarî ve Doğu Türkistan Tarihi`adlı bölümde öncelikle Muhammed Sadık Kaşgarî'nin hayatı ve eserleri üzerindedurulmuştur. Müellifin, Hocalar Dönemi hakkında temel eser kabul edilen Tezkîre-iHâcegân ile ilgili detaylı bilgi verilmiştir. Daha sonra ise Doğu Türkistan'a hâkim olanUygurlar, Karahanlılar, Moğollar, Moğolların devamı olan Çağatay Hanlığı ve YarkentHanlığından bahsedilip, özellikle Yarkent Hanları olarak bilinen Abdurreşit Han,Abdulkerim Han, Abdullah Han, Yolbars Han ve İsmail Han dönemleri ile ilgili detaylıbilgi verildikten sonra, Yarkent Hanlığının yıkılmasına kadarki siyasî gelişmelerincelenmiştir.`Doğu Türkistan'da Siyasî ve İdarî Durum` adlı ikinci bölümde dış aktörlerolarak incelenen Kalmuklar, Çinliler ve Tibetliler ile ilgili bilgiler verilmiş, iç aktörlerbaşlığı altında ise Aktağlık Hocalar ve Karatağlık Hocalar, Kırgız ve Uygurlar ile ilgilideğerlendirmeler yapılmıştır. Daha sonra `Hocalar Dönemi` başlığı altında AppakHoca, Yusuf Hoca, Danyal Hoca, Emin Han ve Cihan Hoca dönemleri incelenmiştir.Burhaneddin Hocanın önderliğindeki Çin ve Kalmuk birleşik ordusu tarafındanHocaların mağlup edilmesi ve Doğu Türkistan'ın Çin idaresine girme süreci elealınmıştır. Merkezî yapının mühim kurumları olan han, vezir, atalık, işikaga, yasavul,mirap, kazı, paşşap, hazineci gibi unvanlar etraflıca incelenmiştir.`Sosyal ve İktisadî Hayat` başlıklı üçüncü bölümde bilhassa MuhammedKaşgarî'nin yaşadığı dönemdeki Doğu Türkistan'ın sosyal durumu, etnik yapısı, sosyalsınıfları, kır ve şehir hayatıyla ilgili bilgiler verilmiştir. `İktisâdî Hayat` kısmında;ticaret, ziraat, hayvancılık ve el sanatlarıyla ilgili geniş bilgiler ortaya konmayaçalışılmıştır. `Kültürel Hayat` başlığı altında ise merkezî teşkilatı ayakta tutan eğitimkurumları bir araç olarak bilinmektedir. Medreseler hakkında bilgi verildikten sonramedresenin idarî yapısındaki mütevelli, ahund, müderris, carukbaş gibi görevliler,medreseleri ekonomik açıdan finanse eden vakıflar ile ilgili de detaylı bilgi verilmiştir.Ayrıca medreselerde okutulan eğitim dili ve okutulan dersler hakkında bilgi verildiktensonra dinî ve manevî hayat başlığı altında tarikat eğitimi konusuna yer verilmiş, ibadetmekanları olan camî ve mescidler üzerinde durulmuştur. Doğu Türkistan'da sosyovikültürel hayatın mühim unsuru olan Ramazan bayramı, Kurban bayramı, Nevruz, Berat,Kadir ve Miraç geceleri konuları üzerinde durulmuştur. `Sanat Eserleri` başlığı altındaAppak Hoca türbesi ve İytgâh Mescidi gibi mimarî ve sanat eserleri hakkında bilgiverilmiştir. Ayrıca yiyecek, içecek, giyim kuşam konuları da kültürel hayat bölümündeele alınmıştır.1Muhammed Sadık Kaşgarî'ye Göre Doğu Türkistan` adlı bu çalışmada çizelgeve fotoğraf gibi görsel malzemeler kullanılmak suretiyle konunun daha anlaşılır hâlegelmesi sağlanılmıştır. Ayrıca çalışmada mümkün olduğu kadar sosyal hayattakullanılan isim ve terimlerin orijinal haliyle verilmesine özen gösterilmiş, ifadelerindaha iyi anlaşılması için isim ve terimler hakkında dipnotlarda detaylı bilgi verilmeyeçalışılmıştır.Anahtar Kelimeler: Muhammed Sadık Kaşgarî, Doğu Türkistan, Uygur,Hocalar, Ak Dağlık, Kara Dağlık, idarî yapı, sosyal hayat, siyasî hayat, kültürel hayat,Tezkîre-i Hâcegân. Hocalar Dönemi.

Мухаммед Садык Кашгари жашаган доор Түрк тарыхынын маанилүү бирбөлүгүн (1725-1849) камтыйт. Улуу Жибек Жолу өткөн бул Чыгыш Түркстанаймагында курулган мамлекеттер экономикалык жактан тез өнүккөн жана башкамаданияттардан таасирленген. Ошондой эле жергиликтүү маданий борборлоржана жемиштүү дыйканчылык талаалары да аймактын денгээлин дайыматурукташтырып турган. Уйгурлар Чыгыш Түркстанга келгенден кийин аргасызтүрдүү маданияттардын жана диндердин таасиринде калып турган. X-кылымдаКараханид мамлекетинин башкаруучуларынан Сатук Буура хандын исламдыкабыл алышы менен ислам жайылган жана уйгур маданияты да аталган диндинэрежелери алкагында калыптанган. Караханид мамлекетин Каракытайлар басыпалгандан кийин Уйгурлар саясий үстөмдүгүн жоготкон. Кийинчерээк ЧыгышТүркстан Чынгыз хандын басып алуусуна дуушар болгон. Чынгыз ханга караштуужерлер балдарына бөлүнүп берилгенде Чыгыш Түркстан Чагатай хандынкарамагында калган.Аймактагы кийинки башкаруучулар жалпысынан дээрликЧагатай хандын урпактары болуп эсептелген.Саид хан башчылыгында 1514-жылы курулган Яркенд хандыгы диний,экономикалык жана административдик жактан туруктуу мүнөзгө ээ болгон.Яркенд хандыгынын курулушу менен бирге Чыгыш Түркстанда динийтарикаттардын басымы күчөй баштаган. XVII-кылымдын экинчи жарымындаАппак кожо калмактардын колдоосу менен Яркенд хандыгын жойгондон кийинЧагатай өкүмдардыгы иш жүзүндө жок болгон.1678-жылдан тартып бийликкожолордун колуна өткөн.Кожолор калмактарга көз каранды болуп аларга салык viiiтөлөө менен 1759-жылга чейин Чыгыш Түркстанды башкарып турушкан. Циньимпериясы калмак мамлекетин жок кылып 1759-жылы Чыгыш Түркстанды ээлепалгандан кийин кожолор доору аяктаган.Аталган тарыхый доордо жашаган жана бул доорго күбө болгон МухаммедСадык Кашгари эмгегинде кожолордун Чыгыш Түркстанга келиши, бул жердегисаясий иш аракеттерди жана кийинчерээк Циньдин басып алуусу туурасындакенири жана олуттуу маалыматтарды Тезкира-и Хожаган деген эмгегиндебаяндаган.Чыгыш Түркстанда жашаган уйгурлар аймактагы калктын басымдуубөлүгүн түзгөн. `Кожолор доору` деп билинген 1678-1759 жылдарды камтыгансаясий окуялар туурасында булактар болгону менен социалдык жана маданийжашоо турмушка тиешелүү булактар жана маалыматтар жетишээрлик эмес. Булдоктордук диссертациябызда Мухаммед Садык Кашгаринин эмгектерине таянып`Мухаммед Садык Кашгари боюнча Чыгыш Түркстан` деген темада Кашгарижашаган доордун саясий окуялары, социалдык жана маданий жашоо турмушуиликтөөгө алынды. Изилдөөбүздө Мухаммед Садык Кашгариден мурун жанакийин жазылган эмгектер жана аймака келген саякатчылар калтырганмаалыматтарды Тезкира-и Хожагандагы маныздуу маалыматтар менен биргекароо аркылуу доор жөнүндө маалымат берүүгө далалаттандык.Иликтөөбүз мененбуга чейин үстүртөн жана жалпы каралган Чыгыш Түркстандын саясий,социалдык жана маданий тарыхын, өзгөчө аталган доорго тиешелүү айкын жанаар тараптуу маалыматтардын берилишин максат кылдык.Илимий ишибиздин киришүү бөлүмүндө темага байланышкан булактаржана эмгектер талкууланды.Мухаммед Садык Кашгари жана Чыгыш Түркстандеген бөлүмдө алгач Мухаммед Садык Кашгаринин өмүр таржымалы жанаэмгектерине токтолдук. Автордун кожолор доору туурасында алгачкы эмгегикатары кабыл алынган Тезкира-и Хожаган туурасында кенири маалыматберилди.Андан соң Чыгыш Түркстанда үстөмдүгүн жүргүзгөн уйгурлар,караханиддер, монголдор, чагатай хандыгы жана Яркенд хандыгы баяндалыпайрыкча Яркенд ханы катары таанылганАбдурашид хан,Абдулкерим хан,Жолборс хан жана Исмаил хандын доору туурасында кеңири маалыматтарберилгенден кийин Яркенд хандыгынын кыйрашына чейинки саясий окуяларизилденди.Кожолор доорунда административдик башкаруу жана саясий абал депаталган экинчи бөлүмдө тышкы күчтөр катары каралган калмактар, цинь жанатибеттиктерге байланышкан маалыматтар берилди, ички күчтөр деп аталгантемада Актоолук жана Каратоолук кожолор, кыргыз жана уйгурлар иликтөөгөалынды.Кийинки кожолор доору деп аталган бөлүмдө Аппак кожо, Жусуп кожо,Даниел кожо, Эмин хан жана Жихан кожо доору каралды.Бурханиддин кожобашында турган Цинь жана калмак биргелешкен армиясы тарабынан кожолордунжок болушу жана Чыгыш Түркстандын Цинь империясына карашы иликтенди.Борбордук башкаруудагы хан, вазир, аталык, эшик ага, жасоол,мирап,казы, пашап, казыначы сыяктуу наамдар ар тараптуу иликтенди.Социалдык жана экономикалык турмуш деген темадагы үчүнчү бөлүмдөайрыкча Мухаммед Кашгари жашаган доордогу Чыгыш Түркстандын социалдык ixабалы, этникалык түзүлүшү, социалдык катмарлар, айыл жана шаар турмушунбаяндаган маалыматтар берилди.Экономикалык турмуш бөлүмүндө соода,дыйканчылык жана кол өнөрчүлүк менен байланышкан кенири маалыматтарталкууланды.Маданий жашоо турмушту чагылдырган бөлүмүбүздө борбордуктүзүлүштү турукташтырып турган билим берүү мекемелеринин кандайдыр биркаражат катары орун ээлегендиги байкалат.Медреселер туурасында маалыматбергенден кийин медресенин башкаруу системасындагы мютевелли, ахунд,мүдарис, чарукбаш сыяктуу кызматкерлер, медреселерди каржылаган вакыфтартууралуу кенири маалымат берилди. Ошондой эле медреселердеги билим берүүжана окутулган сабактар баяндалып, диний жана руханий жашоо турмуш дегентеманын тегерегинде тарикат илимине тиешелүү маалыматтарга кайрылдык,ибадат жайлары катары эсептелген мечиттер маалымдалды. Чыгыш Түркстандасоциалдык маданий турмуштун маанилүү элементтери Рамазан майрамы, Курманмайрамы, Нооруз, Бараат, Кадыр жана Мираж түнү деген темаларга токтолдук.Көркөм өнөр жаатында Аппак кожонун күмбөзү жана Йытгах Мечити сыяктууархитектура жана көркөм өнөрэстеликтери туурасында маалымат берилди.Ошондой эле тамак аш, кийим кечеге тиешелүү маалыматтар маданий жашоотурмуш бөлүмүндө каралды.Мухаммад Садык Кашгари боюнча Чыгыш Түркстан деп аталган булиликтөөбүздө таблица жана сүрөттөр колдонулуп теманын тереңирээктүшүндүрүлүшү камсыздалды. Ошондой эле илимий ишибизде мүмкүнболушунча социалдык жашоо турмушта колдонулган аттар менен терминдердинөз аты менен берилүүсүнө көнүл бурдук, аталыштардын түшүнүктүү болушу үчүнат жана терминдер жөнүндө шилтемелерде ачык маалымат берүүгө аракеткылдык.Ачкыч сөздөр: Мухаммед Садык Кашгари, Чыгыш Түркстан, Уйгур,Кожолор, Актоолук, Кара тоолук, башкаруу системасы, социалдык жашоотурмуш, маданий жашоо турмуш, Тезкира-и Хожаган, Кожолор доору.