Кыргызстандагы карахандар мезгилине тиешелүү эпиграфикалык эстеликтер

Abstract

Изилдөө объектиси. Кыргызстандын IX к. соңу – XIII кылымдын биринчижарымындагы эпиграфикалык эстеликтердин тарыхый жана этномаданий маанисинизилдөө.Изилдөө предмети. Кыргызстандагы карахандардын мезгилиндеги кайрак ташжазма эстеликтердин таралышы, эпиграфикалык эстеликтердеги социалдык жанамаданий турмуштун чагылдырылышы менен аталган доорго тиешелүү этномаданийбайланыштардын абалы;Диссертациялык иш, карахандардын этносоциалдык жана этномаданийтарыхынын изилденишин эпиграфикалык материалдардын негизинде талдоого алып,аталган доорго таандык кайрак таш жазма эстеликтерди территориалдык,типологиялык, текстологиялык, хронологиялык багытта иргелеп, этносоциалдыкжана этномаданий негиздеги тарыхый маани-маңызын изилдөөгө аракет жасалды.Анын негизинде, Кыргыз тарыхынын булак таануу тармагында биринчилерденболуп, арабографикалык эстеликтер тарыхый булак катары изилденди.Тарыхый булак таанууда эпиграфикалык материалдарды нумизматикалык,археоархитектуралык, этнографиялык, терминологиялык, этнологиялык, тарыхыйжазма булактык тармактар менен салыштыруу анализи жүргүзүлдү. Муну мененкатар, эпиграфикалык тексттердеги тарыхый терминдерге конкреттүү талдоолоржүргүзүү аркылуу, унутулуп кеткен терминдерге илимий-теориялык түшүндүрмөсунушталды.

IX-XIII yüzyıllar arasında Kırgızistan'daki Karahanlı dönemine ait kitabelerincelemeye tabi tutulmuş olup bu minvalde IX-XIII yüzyıllardaki Türk-İslam tarihiaçısından büyük önem taşıyan Karahanlı dönemi Arap harfli yazıtlar tezin konusunuoluşturmuştur.Tezin asıl amacı, bugüne kadar yeterince aydınlatılmamış olan Karahanlılar dönemiyazıtlarını tarih açısından ele almak, etnografı bakımdan incelemek, Karahanlıların sosyokültürelve siyasi-ekonomik yaşayış tarzlarının, özellikle günümüzdeki Kırgız ve diğertopluluklara bıraktıkları kültür miraslarının araştırılmasına katkı sağlamaktır.Bu çalışma Karahanlılar dönemi yazıtları altında toplanan yazıtların metinlerinikapsamış olup ve bu metinler ile yani IX-XIII. yüzyıllara ait yazıtlarda yer alan kelimegrupları, tarihi ve etnografı metinleri içeren cümle kuralları, diğer kültür ve uygarlıkeserleri değerlendirilmiştir. Aynı zamanda bahsi geçen yazıtlar ait oldukları dönemler, aitoldukları gruplar, içerik ve paleografi özellikleri bakımından sınıflandırılarak mukayeseliaraştırmaya tabi tutulmuştur.Karahanlıların sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik yapısı hakkında aydınlatıcı bilgilersunan tez, yazıtlar hakkında ilk yüzey araştırmalarının ve akademik çalışmanın ürünüdür.Bölge tarihinin iyi anlaşılması, bölgede yaşanmış olan medeniyetlerin birbirleriyle olan 5etkileşim ve tarihi gelişim safhalarının ortaya konulabilmesi için Karahanlıların Arap harfliArapça ve Türkçe kitabeleri etraflıca incelenmiştir. Tarihte Karahanlılar ve anılan bölgedehayat süren diğer Türk kökenli halkların dil, din, tarih, edebiyat, sanat ve mimarlık gibialanında birbirinden güzel eserler vücuda getirdiği malumdur. Bundan hareketle hem bölgetarihinin iyi anlaşılması hem bölgede yaşanmış olan medeniyetlerin birbirleriyle olanetkileşimlerinin ve tarihi gelişim safhalarının ortaya konulabilmesi için Arap harfli Arapçave Türkçe yazıtlarının etraflıca araştırılmış ve incelemeye alınarak yeni bulgularaulaşılmıştır.Kitabeler ait oldukları kimselerin, toplumların, ulusların kimlikleri, dilleri, tarihleri,sanat ve estetik anlayışları, yaşayışları, inançları, davranışları, sosyokültürel seviyeleri veilişkileri hakkında geniş çaplı bilgi sunmaktadır.Bu açıdan söz konusu çalışmadan elde edilen bilgiler Türkistan'ın ortaçağ dersi ileilgili ders kitaplarının oluşturulmasında ve alanıyla ilgili diğer araştırma incelemelerdekullanılabilir.Anahtar Kelimeler: Kırgızistan, Karahanlılar, Türk, Türk-İslam, İslam, Arap,Sahabe, Arap harfli yazıtlar, kitabe, Hakan, Sökmen, İlik, Özgen, Balasagun, Barsgan,Kutlug, Bitik, sikke, Tanrı Dağları, Hakani Yazıları.