Кыргызстан экономикасында кош дефицит маселеси жана анын себептери

Abstract

Бир мамлекеттин бюджеттик балансы жана күнүмдүк операциялар эсебинин балансы алэкономиканын туруктуулугун чагылдыруучу эң негизги көрсөткүчтөрдөн болуп саналат.Бул эки баланста тең бир учурда тартыштык келип чыккан жана араларында байланыштынбар экендиги аныкталган учур «кош дефицит гипотезасы» деп аталат. Реалдуу сектордунначар өнүккөндүгү жана экономиканын тышкы экономикаларга ачык болушу Кыргызстанэкономикасында бюджеттик дефициттердин импортко жумшалуусу менен кошдефициттин келип чыгышына себепчи болууда. Кош дефицит маселесинин изилденишиөлкөдөгү бюджет-салык жана валюталык саясаттарын туура багытын аныктоого өбөлгөтүзөт. Постсоветтик өткөөл экономикалардын катарына кирген Кыргызстанда дагы өзгөчөакыркы жылдарда бюджеттик дефицит жана күнүмдүк операциялар эсебининдефициттеринин кескин өсүп бара жатышы, жана ушул убакка чейин бул эки дефициттинортосундагы байланыштын изилдене элек болушу маселенин актуалдуулугун жаратууда.Диссертациянын максаты Кыргызстан экономикасы үчүн кош дефицит гипотезасынэмпирикалык жактан изилдеп, бул эки дефицит маселесин чечүүнүн ыктымалдуужолдорун сунуштоо болуп саналат.Бул багытта алгач регрессиялык анализ жасалып, бюджеттик дефициттин 1 долларгаөсүшүнүн тышкы соода дефицитин 0,83 долларга көбөйтөөрү аныкталды. Башкачаайтканда, Кейнстик көз-караштын түз жолунун Кыргызстан экономикасына тиешелүүэкендиги жана мамлекеттик каржоолордун көбөйүшүнүн түздөн-түз импортту көбөйтүпжаткандыгы эмпирикалык жактан далилденди. Ошондой эле, бул эки өзгөрмө арасындагыбайланыш Грейнжер себепкердик тести менен текшерилип, бул жыйынтыктын тууралыгытастыкталды.Андан соң бюджеттик каржоолор, ички дүң өнүм, керектөө баалары индекси, валюталыккурс, импорт, экспорт, сырттан мигранттар тарабынан которулган валюталар сыяктуукөрсөткүчтөрдүн ортосундагы байланыштар вектордук авторегрессия (VAR) ыкмасыменен анализ кылынды. Бул анализдин жыйынтыгы боюнча, мамлекеттик каржоолордогутерс өзгөрүү экспортко терс таасир бере тургандыгын, ал эми импорт узак мөөнөттөөзгөрүүсүз кала тургандыгын көрсөттү.Мамлекеттик бюджеттин дефицити тышкы соодага таасир тийгизип жаткандыктан,мамлекет тарабынан бул эки дефицитти оңдоо максатында бюджет-салык саясатынантышкары, активдүү тышкы соода саясатынын да колго алынуусу сунушталды.Ачкыч сөздөр: кош дефицит гипотезасы, бюджеттик дефицит, күндөлүк операциялардынэсебинин дефицити, төлөм теңдеми.

Bir ülkenin bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi o ekonominin istikrarlılığının en temelgöstergelerinden sayılır. Bu iki göstergede eş zamanlı açığın ortaya çıktığı ve arasında birilişkinin bulunduğu duruma `ikiz açık hipotezi` denir. Kırgızistan ekonomisinde reel sektörünzayıf durumda olması ve dığer yandan da ekonominin yüksek oranda dışa açık olması ülkede ikizaçık sorununu meydana gertirmiştir. Bu konunun araştırılması ülkenin mali ve dövizpolitikalarının yönlerinin doğru tespit edilmesine imkan sağlayacaktır. Sovyet sonrasıekonomilerin biri olan Kırgızistan'da da özellikle son yıllarda bütçe açığı ile cari işlemleraçığının çok hızlı artmaya başlaması ve bugüne kadar bu iki açığın arasındaki ilişkinin yeterlikadar araştırılmamış olması ikiz açık sorununun incelenmesini güncel kılmaktadır.Bu bağlamda sözkonusu çalışmada Kırgızistan ekonomisi için ikiz açık hipotezini empirikyönden araştırarak bu açıklar sorununun çözümünde bazı önerilerin getirilmesi amaçlanmıştır.Öncelikle regresyon analizi yapılarak bütçe açığındaki 1 dolarlık bir artışın dış ticaret açığını 0,83dolara artıracağı tespit edilmiştir. Diğer bir ifadeyle, Keynesyen görüşün dolaysız yolununKırgızistan ekonomisi için geçerli olduğu ve devlet harcamalarındaki artışın doğrudan ithalatıartırmakta olduğu empirik olarak ispatlanmıştır. Ayrıca bu iki değişken arasındaki ilişki GrangerNedensellik Testi ile incelenerek bu ilişkinin yönünün doğru olduğu tasdik edilmiştir.Daha sonra bütçe harcamaları, Gayri Safi Yurtiçi Hasıla, tüketici fiyat endeksi, döviz kuru,ithalat, ihracat, yurtdışında çalışan işçiler tarafından transfer edilen işçi gelirleri gibi konuyla ilgiligöstergelerin arasındaki ilişkiler vektör otoregresyon (VAR) yaklaşımıyla analiz edilmiştir. Buanaliz sonuçlarına göre kamu harcamaları hem ihracatı, hem de ithalatı etkilemektedir. Kamuharcamalarındaki negatif değişme ihracatı azaltıcı etki yaratmaktadır, ithalat da kamuharcamalarındaki negatif değişmeden kısa dönemde pozitif/negatif etkilendiği halde genel olarakdeğişmemektedir.Yapılan tüm analizlerin sonucunda kamu bütçesinin açığının dış ticareti etkilemekte olduğuortaya konduğu için, devlet tarafından bu iki açığı düzeltmek amacıyla maliye politikası ileberaber aktif dış ticaret politikasının da uygulanması önerilmiştir.Anahtar kelimeler: ikiz açık hipotezi, bütçe açığı, cari işlemler açığı, ödemeler bilançosu.