Trabzon mihrapları

Abstract

Mihrap, başlangıçta sadece kıblenin belirlenmesi için yere çizilen bir çizgi ya da bir taş parçası iken İslamiyet'in yayılması ile beraber yapılan cami, mescid, namazgâh, türbe, han, medrese gibi yapılarda mutlaka kullanılan mimari bir unsur olmuştur. Hz. Muhammed ve Dört Halife döneminden itibaren başlangıçta Arabistan yarımadası, Mısır, Suriye ve Kuzey Afrika'da önemli örneklerini gördüğümüz mihraplar, İslamiyet'i kabul eden Türkler ile beraber Orta Asya ve Anadolu'da en güzel örneklerini vermiştir. Osmanlı Devleti'nin stratejik konumu sebebiyle önem verdiği şehirlerden biri olan Trabzon'da da XV. yüzyıl ile XX. yüzyılın ilk yarısında mimariye kazandırılan, yapıldıkları dönemin tipolojik ve tezyini unsurları hakkında okumalar yaptıran, kent ve kırsal mimari ayrımı yapılmaksızın 150 mihrabın kataloglandığı bu çalışma ile Trabzon'da erken, klasik ve geç dönem Osmanlı mihraplarının gelişimleri ve üslupsal değişimleri hakkında bilgilere ulaşılmış, erken Cumhuriyet dönemi mihrapları da eklenerek ulusal/milli akımların etkileri tespit edilmiştir. XV., XVI. ve XVII. yüzyıldan birer adet XVIII. yüzyıldan ise üç mihrap günümüze ulaşmıştır. Büyük çoğunluğun 104 mihrap ile XIX. yüzyıla ait olması batılı sanat üsluplarının bölgedeki dinamizmi ile ilgili fikir verirken XX. yüzyılın ilk yarısına ait diğer 40 mihrap batılı etkilerin yavaş yavaş kırılmaya başlayıp milli mimari uyanışın kıpırtılarının etkili olduğu tasarımlarla mimariye kazandırılmıştır.İkonografik açıdan kimi zaman cennete açılan kapı olarak düşünülmesiyle, kimi zaman ortasından asılı kandillerin `Allah` ile özdeşleştirilmesiyle, kimi zaman da ilk imam Hz. Muhammed'e olan saygıyı ifade etmesiyle İslam coğrafyasında öneminin altı çizilen mihraplar, Trabzon'da da maddi ve manevi gerekliliği esasına göre şekillendirilmiş, hem tipolojik hem de tezyini unsurları ile ön plana çıkarılmış kıymetli sanat eserleri olarak Türk kültür belleğinde ki yerini almıştır.

In the earlier years of Islam, mihrab was just a line drawn on the ground or a piece of stone which was indicating the direction of the qibla; however, with the expansion of the religion, it has become an architectural element in the structures such as mosques, masjids, open-air praying spaces, shrines, inns and madrasahs. From the period of Prophet Mohammad and Rashidun Caliphate forward, the significant examples of the mihrabs can be seen in the Arabian Peninsula, Egypt, Syria, and Northern Africa. With the conversion of the Turks into Islam, it has spread to Central Asia and Asia Minor with a more advanced architecture and prominent ornamentations.The present study catalogues 150 mihrabs which have been built in Trabzon, one of the most prominent cities of the Ottoman Empire due to its strategic location, between the 15th and the first half of the 20th centuries. The mihrabs were chosen from both urban and rural areas regardless of their location. With a thorough reading, the typology and ornamental features of these mihrabs were analyzed, and the development and stylistic changes through the early, classical and late Ottoman period are followed. With the addition of early Republican era mihrabs, the effects of the national movements on the architecture are determined. There are three mihrabs from the 15th, 16th and 17th centuries ―one from each century―and three mihrabs from the 18th century have survived to our day. 104 of the mihrabs were built in the 19th century, and they provide some information about the dynamism of the western artistic styles in the region. Consequently, when the 40 mihrabs which belong to the first half of the 20th century are analyzed, it is determined that the western influence on the architecture has started to fade with the awakening of a national architectural consciousness.From an iconographic perspective, the mihrabs were always regarded as significant structures in the Islamic geography, for they are seen as the gates of the Heaven, the oil lamps which were hanged on them were identified with the God, and they symbolize the respect towards Prophet Mohammad, the first preacher. The mihrabs of Trabzon were shaped due to material and non-material necessities, and imbedded in the Turkish cultural memory as substantial works of art with their typological and ornamental qualities.