Abbâsîlerde iktidar, iktisat ve coğrafya (132-292/751-908): İbn Haldûn'un yaklaşımı bağlamında bir inceleme

Abstract

Abbâsî hilâfetinin başlangıcından Halife Mu'tazıd döneminin sonuna kadar devam etmiş olan bir tarihsel sürecin değerlendirildiği bu çalışmada iktidar kavramı etrafında bir soruşturma yürütülecektir. Bu soruşturmanın çerçevesi İbn Haldûn'un Mukaddime'de ortaya koyduğu yaklaşımı temel almaktadır. Bu çerçeve İbn Haldûn'un devletin doğuşu, yükselişi ve çöküşüne ilişkin tahlilleri bağlamında oluşturulurken, iktidar kavramının merkezde durduğu ve iktisat ve coğrafya kavramları ile birarada ele alındığı bir anlatım planı etrafında şekillenecektir. Bu plan dahilinde Abbâsî iktidarının yapısı ve dönüşümü ele alınırken; içeriklerini İbn Haldûn'un modelinden tevarüs ettiğimiz iktisat ve coğrafya kavramları iktidarı anlamamıza yardımcı olacaktır. Ana hatları ile iktidarı; Abbâsî hilâfetinin merkezinde yer alan halife ile onun gücünü inşa ve temsil eden aktörler üzerinden inceleyeceğiz. Halife iktidar kavramının ve tecrübesinin en önemli figürü konumundadır. İktisat, genel anlamıyla halifenin asıl gücünü oluşturan ordunun maddi kaynaklarını, özelde ise haraç gelirlerini odağına alan bir içeriğe sahip olacaktır. Coğrafya ise halifenin yönettiği bölgelerin haraç gelirleri ve buralarda ortaya çıkan siyasi aktörlerin incelenmesini içermektedir. Çalışmamızda İbn Haldûn'un yaklaşımını temel alsak da Abbâsî tarihinin genel akışı ve halifelerin iktidarla kurdukları ilişki açısından farklı görüşler ortaya konacaktır. İbn Haldûn süreci nasıl takip edeceğimizi gösterse de onun devletin çöküşü hakkındaki yorumlarından bazıları Abbâsî tarihinin içinden yanlışlanacaktır. Bu yanlışlama Mukaddime'deki revizyonlarla ve bu revizyonların ortaya çıkardığı `ikinci teori` ile desteklenecektir. Sonuç itibariyle iktidarın halife tarafından dönüştürüldüğü ve genel itibariyle krizlerden başarıyla çıkan bir Abbâsî iktidarı portresi ortaya koymaya çalışacağız.

This study, which evaluates a historical process from the beginning of the Abbasid caliphate until the end of the Caliph Mu'tadid period, will investigate the concept of power. The framework of this inquiry is based on Ibn Khaldūn's approach in the Muqaddima. This framework will be formed in the context of Ibn Khaldūn's analysis of the birth, rise, and fall of the state, and will be shaped around a narrative plan in which the concept of power is at the center and handled together with the concepts of economics and geography. The structure and transformation of Abbasid power will be analyzed within this plan, while the concepts of economics and geography, whose content we inherited from Ibn Khaldūn's model, will help us understand power. The Caliph is the most significant figure in the concept and experience of power. The economy would be characterized by a focus on the material resources of the army, which constituted the main power of the caliph in general, and the tribute revenues in particular. Geography, on the other hand, includes the study of the kharaj revenues of the regions ruled by the caliph and the political actors that emerged in these regions. Although our study is based on Ibn Khaldūn's approach, different views will be revealed in terms of the general flow of Abbasid history and the relationship of the caliphs with power. While Ibn Khaldūn shows the main trajectory of the study, some of his interpretations of the collapse of the state will be falsified and reevaluated from within Abbasid history. This falsification will be bolstered by the revisions in the Muqaddima and the `second theory` that these revisions reveal. In conclusion, we will try to present a portrait of the Abbasid rule in which power was transformed by the caliph and which had generally emerged successfully from crises.