Cusup Mamay'ın Toltoy Destanı (inceleme-metin-dizin)

Abstract

Toltoy Destanı Doğu Türkistanlı Kırgız Türklerinden Manasçı Cusup Mamay'dan derlenmiştir. Destanın başka bir varyantı yoktur. Toltoy, Manas'ın oğlu Semetey'in çağdaşıdır. Toltoy karakterine Manas Destanı'nda da yer verilmiştir. Destan, Toltoy'un çıktığı av macerasına geniş bir yer ayırarak başlar. Toltoy bu av sırasında ilk kahramanlıklarını gösterir. Ardından Kırgızların düşmanı olan yabancı ulusların ordularına ve bahadırlarına karşı bir dizi savaşın içine girer. Toltoy, Çınkoco ile tanıştıktan sonra hayatının seyri değişir ve kendisini hiç istemeden de olsa Semetey'in karşısında bulur. Manas Destanı'nda Toltoy, Ürgenç'i kuşatarak Semetey'in nişanlısı Ayçürök'ü zorla almaya çalışırken karşımıza çıkar. Toltoy Destanı'nın son üçte birlik kısmı da söz konusu Ürgenç kuşatmasının geniş ve farklı bir açıdan anlatımıdır. Toltoy'un Ürgenç'e gerçekleştirdiği seferin asıl nedeni ne olursa olsun sonuçları itibariyle Manas'ın oğlu Semetey ve torunu Seytek'in hayatlarına yön verecektir. İncelediğimiz destan metninde geniş bir coğrafyadan bahsedilmektedir. Her ne kadar bu toponimler güney Kırgızistan'da yoğunlaşsa da Toltoy'un etkinlik sahası Yedisu'dan Deşt-i Kıpçak (Sarı Arka) topraklarına ve Doğu Türkistan'a değin uzanmaktadır. Toltoy Destanı'nda Kırgızların inanç ve ritüel geçmişlerine dair sayısız atıf vardır. Her kahramanlık destanında olduğu gibi Toltoy Destanı'nda da olayların merkezindesavaş sahneleri yer almaktadır. Destanda Kırgızların geleneksek oyunlarından çatıraş, ordo atma, ulak tartma ve selkinçek-akıynek, cambıatma, at çabış, tokuz korgoola yer verildiği görülmüştür.Ayrıca Toltoy Destanı'nda çok zengin bir bitki ve hayvan folkloruna da yer verilmektedir. Hayvancılığın hâkim olduğu Kırgız geleneksel yaşamında hayvanlarla ilgili kavramların zenginliği dikkat çekmektedir. Tezde destanda yer alan kahramanlar ve olaylar, Manas Destanı'yla karşılaştırılarak incelenmiştir. Toltoy Destanı'nın, Manas Destanı'nın yanı sıra Dede Korkut Kitabı, Alıp Manaş, Ergenekon, Göktürk, Oğuz Kağan Destanları ve Cengiz Han'a dair rivayetlerle birçok benzerliği olduğu tespit edilmiştir. Maddî kültür açısından da incelenen destanın Kırgızların günlük hayatlarına dair geniş bir bilgi birikimi sunduğu görülmüştür. Tezde, Kırgızların geleneksel avcılık kültürünün Toltoy Destanı'ndaki geniş hacimli anlatımının benzersizliği vurgulanmış ve incelenmiştir. Ayrıca tezde destanın anlatımını zenginleştiren deyim, atasözü, alkış ve kargış gibi kalıplaşmış sözler tespit edilmiş ve örnekleriyle birlikte açıklanmıştır. Tezin ikinci kısmında ise Toltoy Destanı'nın transkripsiyonlu Kırgız Türkçesi metni ve Türkiye Türkçesine aktarılmış metni sunulmuştur.

The Toltoy Epic was compiled from the Manasci Cusup Mamay, one of the Kyrgyz Turks of East Turkestan. There is no other variant of the epic. Toltoy is a contemporary of Manas' son Semetey and the character of Toltoy is also included in the Epic of Manas. The epic begins by devoting a large place to Toltoy's hunting adventure. Toltoy shows his first heroism during this hunt. He then engages in a series of wars against the armies and savages of foreign nations, enemies of the Kyrgyz. After Toltoy meets Chinkoco, the course of his life changes and he unwittingly finds himself in front of Semetey. In the Epic of Manas, Toltoy appeared in the siege of Urgench while trying to take Semetey's fiancee Aychurok by force. The last third of the Toltoy Epic is a broad and different narrative of the Urgench siege in question. Regardless of the real reason of Toltoy's campaign to Urgench, it will direct the life of Seytek, the grandson of Manas. In the epic text we are examining, a wide geography is mentioned. Although these toponyms are concentrated in southern Kyrgyzstan, Toltoy's field of activity extends from Yedisu to Desht-i Qipchaq lands and East Turkistan. There are numerous references to the belief and ritual backgrounds and accumulations of the Kyrgyz in the Toltoy Epic. As in every heroic epic, the battle scenes are at the center of the events in the Toltoy Epic. It has been observed that the traditional dances of the Kyrgyz in the epic include clash, ordo throw, messenger weighing and selkinchek-akiynek, cambi atma, horse effort, tokuz korgool. In addition, a very rich plant and animal folklore is included in the Toltoy Epic. In the traditional Kyrgyz life, where animal husbandry is dominant, the richness of concepts about animals draws attention. In the thesis, the heroes and events in the epic have been compared with the Epic of Manas. It has been determined that the Toltoy Epic has many similarities with the Epic of Manas as well as the Dede Korkut Book, Alıp Manaş, Ergenekon, Göktürk, Oghuz Khagan and the rumors about Genghis Khan. It was observed that the epic, which was also examined in terms of material culture, presented a wide knowledge of the material culture of the Kyrgyz. In the thesis, the uniqueness of the traditional hunting culture of Kyrgyz in the Toltoy Epic is emphasized and examined. In addition, stereotypes such as idioms, proverbs, applause and chaos that enrich the narration of the epic have been identified and explained with examples. In the second part of the thesis Toltoy Turkish Kyrgyz epic transcribed text and the text has been translated into Turkish Turkey was presented.