Osmanlı ve İspanyol İmparatorluklarının dönüşüm süreçlerinin idari, ekonomik ve sosyal yapı bakımından karşılaştırmalı analizi (1580-1699)

Abstract

Bu çalışma, 16. yüzyıl sonlarından itibaren Osmanlı İmparatorluğu'nun idari, ekonomik ve sosyal yapısında birtakım dönüşümlerin ortaya çıkmasına yol açan süreç, koşul ve dinamikler ile söz konusu dönüşümlerin nitelik, kapsam ve etkilerini benzer tarihsel süreçlerden geçen İspanyol İmparatorluğu temelinde karşılaştırmalı tarih yöntemiyle analiz etmeyi amaçlamaktadır. Osmanlıda olduğu gibi İspanyol İmparatorluğu'nun merkezî idaresinde de 16. yüzyıl sonlarından itibaren yeni eğilimlerin ortaya çıktığı ve mutlakıyetçi yapının zayıflaması ile birlikte iktidarda güç dengelerinin değiştiği anlaşılmaktadır. Sonuçları itibariyle benzer bir süreç söz konusu olmakla birlikte bu durum her iki imparatorluğun kendi iç dinamiklerinden kaynaklanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomik ve sosyal yapısında meydana gelen dönüşümlerin temel sebepleri arasında yer alan nüfus artışı, iklimsel etkenler (kuraklık ve kıtlık), veba salgını ve savaşların mali yükü gibi unsurların niteliği, kapsamı ve etkileri değişmekle birlikte İspanyol İmparatorluğu'nun ekonomik ve sosyal yapısında meydana gelen dönüşümlerin de temel sebepleri arasında yer aldığı tespit edilmiştir. Bu bağlamda en azından İspanyol İmparatorluğu temelinde Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomik ve sosyal yapısında meydana gelen dönüşümlerin Akdeniz'in doğu ve batı yakasında yaşanan gelişmelerle yakından ilgili olduğunu söylemek mümkündür. Osmanlı ve İspanyol İmparatorluklarının ekonomik yapısında meydana gelen en önemli dönüşüm fiyat hareketleri çerçevesinde olmuştur. 16. yüzyılın başlarından itibaren tedricen yükselmeye başlayan fiyatlar, yüzyılın sonlarına doğru Amerika'dan getirilen değerli madenler, nüfus artışı, kuraklık ve kıtlık gibi iklimsel faktörler ile yapılan tağşişlere bağlı olarak Osmanlıda altı, İspanya da ise dört kat yükselmiştir. Her iki imparatorluk da 16. yüzyılın sonlarından itibaren mevcut vergilerin usul ve esaslarını değiştirme ve yeni vergiler koymak suretiyle yeni kaynaklar yaratmaya çalışmıştır. Ayrıca kaynak yaratmak amacıyla yeni birtakım yöntemler de geliştirmişlerdir. Osmanlı İmparatorluğu'nda 1596-1610 yılları arasında ortaya çıkan Celâli İsyanları sosyal yapıyı derinden sarsarken; İspanya'da ise Endülüs (1568-1570), Hollanda (1568-1640), Katalonya (1640-1652), Portekiz (1640) ve Napoli (1647-1648) isyanları benzer etkiler yaratmıştır. Her iki imparatorluğun 17. yüzyılda sosyal yapısında ortaya çıkan bir önemli gelişme ise kırsal alandan kentlere ya da İspanya'da olmak üzere ülke dışına yani Amerika kıtasına yaşanan yoğun göç hareketleridir. Osmanlı ve İspanyol İmparatorluklarının sosyal yapısının temel dinamiklerinde de birtakım dönüşümler meydana gelmiştir. Osmanlıda reayadan bilhassa sekban ve sarıca paralı askeri birlikler vasıtasıyla klasik dönemin aksine askeri tabakaya dengeyi bozacak şekilde yoğun bir geçiş söz konusu olduğu gibi askeri tabaka da zamanla ekonomik faaliyetlere dâhil olmuştur. İspanya'da ise temeli kan bağına dayalı olan ve hukuki niteliği olan soyluluk unvanlarının gelir elde etmek amacıyla satılmasına bağlı olarak önceki dönemlerin aksine soylu sayısında büyük bir artışa gidilmiştir. Çalışmanın bulguları, 16. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı İmparatorluğu'nun klasik idari, ekonomik ve sosyal yapısında meydana gelen dönüşümlerin daha geniş bir düzlemde değerlendirilmesine ve bu dönüşümlerin doğasına yönelik daha genelleyici çıkarımlar yapılabilmesine imkân sağlayacak yeni perspektifler ortaya konulmasına yardımcı olması açısından önem arz etmektedir.Anahtar Kelimeler: Osmanlı, İspanyol, İmparatorluk, Dönüşüm, Karşılaştırma.

This study aims to analyse: (1) the processes, conditions and dynamics that caused certain transformations in the administrative, economic and social structures of the Ottoman Empire from the end of the 16th century, (2) the qualities, scope and effects of these transformations with the comparative historical method based on the Spanish Empire, which underwent similar historical processes. Also, it tries to present differences and similarities of these developments in certain analogies and explain determined phenomenons as far as possible. It was revealed that new trends emerged in the central administration of the Ottoman and Spanish Empires from the late 16th century and the power balances in power changed due to the weakening of the absolutist structure. Although there is a similar process in terms of its results, this situation was the consequence of the internal dynamics of both empires. Although their quality, scope and effects change, four main factors such as population growth, climatic events (drought and famine), plague epidemic and the cost of wars were among the main reasons for the transformations that took place in the economic and social structure of the Ottoman and Spanish Empires. In this regard, it is possible to say that the transformations in the economic and social structure of the Ottoman Empire, at least on the basis of the Spanish Empire, were closely related to the developments in the eastern and western parts of the Mediterranean. The price movements were determined as the most important transformation in the economic structure of both empires. The prices, which started to rise gradually from the beginning of the 16th century, rose six times in the Ottoman Empire and four times in the Spanish Empire at the end of the century due to the precious metals brought from America, population growth, climatic factors (drought and famine) and debasements. Both empires tried to change the procedures and principles of existing taxes from the late 16th century and create new resources by imposing new taxes. Besides, they developed a number of new methods to create resource. The Celâli Revolts that emerged in the Ottoman Empire between 1596-1610 deeply shook the social structure; In Spain, the revolts in the Andalusia (1568-1570), Netherlands (1568-1640), Catalonia (1640-1652), Portugal (1640) and Naples (1647-1648) had similar effects. An important development that occured in the social structure of both empires in the 17th century was the intense migration movements from rural areas to cities, or only in Spain to the American continent. A number of transformations also took place in the basic dynamics of its social structure in the Ottoman and Spanish Empires. Unlike the classical period, there was an intense transition from the reaya (tax-paying subjects) to the military layer through in particular sekban and sarıca mercenary troops, and the military layer was also included in the economic activities over time. In Spain, the number of aristocrats increased considerably due to the sale of nobility titles, which were hereditary and legal. In conclusion, the findings of the study are important in terms of creating new perspectives that would allow for more general assessments and inferences about transformations that occured in the classical administrative, economic and social structure of the Ottoman Empire from the end of the 16th century based on the Spanish Empire. Keywords: Ottoman, Spanish, Empire, Transformation, Comparison.