Anadolu'da Osmanlı dönemi sıbyan mekteplerinin mimari gelişimi

Abstract

Sıbyan mektepleri İslam ve Türk eğitim sisteminin temel basamağını oluşturan eğitim kurumlarıdır. Osmanlı döneminde özellikle Anadolu coğrafyasında yaygın olarak inşa edilen mektepler, ilköğretim düzeyinde verilen eğitimin yanısıra yapıldığı devrin mimari üslubunu yansıtmaları bakımından önem taşımaktadır. Bu tez ile Anadolu'da Osmanlı dönemi boyunca hemen hemen her kent, kasaba ve köyde inşa edilen sıbyan mekteplerinin tespiti, incelenmesi ve Osmanlı mimarisi içerisindeki öneminin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Yapılan çalışmalar sonucunda Osmanlı Dönemi'nden günümüze ulaşabilen 116 sıbyan mektebi incelenmiştir. 15. yüzyıl ile 20. yüzyıl arasında inşa edilen bu sıbyan mektepleri geniş bir tarihsel sürece sahiptir. Osmanlı'nın başlangıcından itibaren kullanıldığı bilinen bu yapıların inşasının 16. ve 18. yüzyıllarda yoğunlaştığı görülmektedir. Çalışma kapsamında incelenen sıbyan mektepleri yer aldıkları yerleşim özellikleri, bânileri, mimarları, vakfiye ve arşiv belgeleri ile plan, malzeme ve süsleme özellikleri ile değerlendirilmiştir. Osmanlı kültürünün bir parçası olan mektepler külliye elemanı ve bağımsız olmak üzere iki farklı yerleşim özelliğine sahiptir. Külliyelerde yer alan sıbyan mekteplerin konumu bâni ve mimarin tercihleri ile topografik şartlar doğrultusunda belirlenirken, külliye bünyesinde yer almaması sebebi ile bağımsız olarak adlandırılan sıbyan mektepleri ise mahalle içerisinde cami, medrese, türbe, tekke, sebil ve çeşme gibi toplumsal yapılarla birlikte konumlandırılmıştır. Toplumun her kesimi tarafından inşa ettirilen sıbyan mekteplerinin sürekliliği için vakıflar kurularak vakfiyeler hazırlanmıştır. Vakfiyelerde mekteplerde verilecek eğitim, öğrenci ve görevlilerinin nitelik ve ücretleri belirtilmiştir. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri'nde yapılan taramalar sonucunda tespit edilen tamir belgeleri ile yapıların inşasından sonra da bu yapılara önem verilerek gerekli onarımlarının yapıldığı anlaşılmaktadır.Mekteplerin plan şemaları verilen eğitime göre şekillenirken, mimari ve süsleme programları ise inşa edildikleri dönemin özelliklerini taşımaktadır. Sıbyan mektepleri mimarisini farklı başlıklar altında değerlendiren bu çalışmada mekteplerin Osmanlı mimarisi içerisindeki önemi, gelişimi ve dönüşümü hakkında elde edilen bilgiler ışığında ulaşılan sonuçlara yer verilmiştir.

Sibyan schools are the educational institutions that constituted the first stage of the Islamic and Turkish education system. These schools were widely built in Anatolia during the Ottoman Empire and they are important in terms of reflecting the architectural style of the period, as well as the primary education given in these buildings. The aim of this thesis is to identify and examine the sibyan schools built in almost every city, town, and village in Anatolia during the Ottoman Empire and to reveal their importance in Ottoman architecture. In the research, 116 sibyan schools that have survived since the Ottoman Empire have been inspected. These sibyan schools, built between the 15th and 20th centuries, have had a long historical process. It is seen that the construction of these buildings, which are known to have been used since the beginning of the Ottoman Empire, gained speed in the 16th and 18th centuries. The sibyan schools examined within the scope of this study have been analyzed in terms of their settlement features, patrons, architects, foundation certificate-charters, and archive documents, as well as their plans, materials, and ornamental features. Schools in the Ottoman culture have two different settlement features; they are either a part of a kulliye (Islamic-Ottoman social complex) or they are built independently. While the location of the sibyan schools that are a part of islamic-ottoman social complex was determined according to the preferences of the patron and the architect and the topographical conditions, the sibyan schools that are called independent because they are not included in a külliye, are located together with social structures such as mosques, madrasahs, tombs, lodges, and public fountains. For the continuity of sibyan schools built by every segment of the society, foundations were established and foundation certificate-charters were issued. The charters specified the curricula of the education to be given in the schools, students, and staff qualifications and wages. The repair documents found in the Presidency State Archives reviews reveal that these buildings were given importance and the necessary repairs were made after their construction.While the plans of the schools took shape in line with the education given, their architectural and ornamental features bear the characteristics of the period in which they were built. In this study, which examines the architecture of sibyan schools under several headings, the results found about the importance, development, and transformation of schools in Ottoman architecture have been presented.