Azerbaycan Türkçesinde mental fiiller

Abstract

Mental fiiller, insanın iç ve dış dünyayı tanımasını ve anlamasını sağlayan, doğrudan gözlenmesi, ölçülmesi ya da bilinmesi mümkün olmayan zihinsel süreçlerin, kişiye özgü zihinsel deneyimlerin dilde fiil formundaki ifadeleridir. Modern dil bilimi çalışmalarında mental fiillerin bir fiil sınıfı olarak yer aldığı görülmektedir. Bu çalışmada Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğǝti (Azerbaycan Dilinin Açıklamalı Sözlüğü) adlı dört ciltlik eserde yer alan madde başlarından hareketle Azerbaycan Türkçesindeki mental fiiller tespit edilmiştir. Tespit edilen mental fiiller bilişsel psikolojinin ışığında belirlenen mental süreçler göz önünde bulundurularak algı fiilleri, biliş fiilleri ve duygu fiilleri olmak üzere üç temel kategoriye ayrılmıştır. Her temel kategori kendi içerisinde semantik olarak sınıflandırılmıştır. Bunun yanında tespit edilen mental fiillerin mantıksal, semantik ve söz dizimsel istem potansiyelleri belirlenmiş ve örneklendirilmiştir. Semantik istem yapılarının belirlenmesinde durum dil bilgisinin betimsel yaklaşımı esas alınmıştır. Fiillerin çalışmada yer alan çeşitli anlamlarına özgü istem yapıları farklı istem çerçeveleri ile verilmiştir. Böylece Azerbaycan Türkçesinde tespit edilen mental fiiller semantik olarak sınıflandırılmakla beraber sayısal istem potansiyellerine, tamlayıcılarının semantik rolüne göre de gruplandırılmıştır. Bununla birlikte söz konusu fiil tamlayıcılarının dil bilgisel ilişkileri ve bu ilişkiler aracılığıyla kurabilecekleri cümle yapıları belirlenmeye çalışılmıştır.

Mental verbs are verbal expressions of mental processes and personal mental experiences that cannot be directly observed, measured or known, enabling people to recognize and understand the inner and outer world. It is observed that mental verbs take place as a verb class in modern linguistic studies. In this study, mental verbs in Azerbaijan Turkish were detected based on the entries of the four-volume work called Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğǝti (Glossary of Azerbaijan Language). These detected mental verbs were divided into three basic categories as perception verbs, cognition verbs and emotion verbs by considering the mental processes determined in the light of cognitive psychology. Each basic category is classified semantically within itself. In addition to this, logical, semantic and syntactic valency potentials of the detected mental verbs were identified and exemplified. The descriptive approach of case grammar was taken as a basis in determining the semantic valency structures. The valency structures specific to various meanings of the verbs in the study were given with different valency frameworks. The descriptive approach of case grammar was taken as a basis in determining the semantic valency structures. The valency structures specific to various meanings of the verbs in the study were given with different valency frames. In this way, while mental verbs identified in Azerbaijani Turkish were classified semantically, they were also grouped in accordance with their numerical valency potential and the semantic role of their complements. Additionally, grammatical relations of the mentioned verbs complements and sentence structures they can form through these relations were also attempted to be identified.