19. yüzyıl İstanbul camilerinde taçkapı-mihrap ilişkisi

Abstract

Cami planlarının belirlenmesinde yönlendirici en temel unsur olan mihraplar ile giriş cephelerinin odak noktasını meydana getiren taçkapılar, Türk-İslam sanatında her dönemde boyut, kurgu ve süsleme nitelikleriyle hiyerarşinin en üst noktasına konumlandırılmıştır. Taçkapı ve mihraplar, kurgu ve süsleme karakterleriyle ait oldukları yapıların inşa tarihleri, işlevleri, üslup özellikleri ile sanatçı ve banilerin kimlikleri, ruh, inanç ve düşünce dünyası hakkında verileri bünyesinde barındıracak kadar önemli iki yapı elemanıdır. Bu çalışmada, 19. yüzyılda İstanbul'da inşa edilen ya da onarılan taçkapı ve mihraplar biçim, malzeme-teknik ve süsleme programları açısından ele alınarak bu iki yapı elemanı arasındaki biçimsel ve sembolik ilişkiler açıklanmıştır. Osmanlı mimarisinde fiziksel olarak birbirinin benzeri olmasına özen gösterilen bu iki yapı öğesi arasındaki ilişki ile bunların oluşumunda rol alan yaptıran/patron, mimar/sanatçı, sanat akımları, dönem üslubu vb. özeliklerinin ortaya konulması hedeflenmiştir. Bu iki yapı elemanı gerek kendi içinde gerekse de birbirleriyle olan ilişkilerinde klasik dönemde sınırları çizilmiş yazılı olmayan `mimari âdâb kuralları` gereği belirli bir hiyerarşik düzen içerisinde şekillendirilmiştir. Bu hiyerarşi malzeme, kurgu ve süsleme özelliklerinin yanı sıra sembolik anlamlar da içermektedir. Bu tez, `Giriş`, `19. Yüzyıl Osmanlı Mimarisini Şekilendiren Etmenler`, Taçkapı Kavramı ve Sembolik anlamı`, `Mihrap Kavramı ve Sembolik Anlamı`,`Katalog`, `Değerlendirme` ve `Sonuç` ana başlıklarından meydana gelmektedir. Giriş bölümde konunun tanımı, amacı, önemi ve kullanılan yöntemler açıklanmıştır. `19. yüzyıl Osmanlı Mimarisini Şekillendiren Etmenler` `Taçkapı Kavramı, Gelişimi ve Sembolik Anlamı`, `Mihrap Kavramı, Gelişimi ve Sembolik Anlamı` başlıkları altında ilgili konu hakkında detaylı bilgilendirmeler yapılmıştır. Katalog bölümde, literatür taraması, arşiv ve saha çalışmaları neticesinde tespit edilen 19. yüzyılda İstanbul'da inşa edilmiş ya da onarılmış 39 camiye ait 39 taçkapı ve mihrap kronolojik bir sıralamaya göre kimlik ve fiziksel özellikleri açısından tanımlanmıştır. Biçimsel analizlerin ağır bastığı değerlendirme bölümünde, biçimlerin köken-imge ve bağlam ilişkileri, üslup ve insan yaşamı arasındaki ilişki odaklı çözümleme anlayışı benimsenmiştir. Değerlendirme bölümünde, elde edilen bulgu ve bilgiler ışığında taçkapı ve mihrapların 19. yüzyıl Osmanlı sanatı ve mimarisi içerisindeki etkileşimlerinin önemi belirlenmiştir. Bu dönemde hüküm süren sultanlar; 3. Selim, 2. Mahmud, Abdülmecid, Abdülaziz ve 2. Abdülhamid'in yanı sıra saray erkânı, yönetici zümre ve halkın içinden kimselerin dünya görüşleri ve ideolojik anlayışlarının inşa ettirdikleri camilerde taçkapı ve mihraplar üzerindeki etkisi daha açık bir şekilde kavranmıştır.

The mihrabs, which are the main guiding elements in the determination of mosque plans, and the portals, which form the focal point of the entrance facades, have been positioned at the top of the hierarchy in Turkish-Islamic art in every period with their size, fiction and ornamental qualities. The portals and mihrabs are two building elements that are important enough to contain data about the construction dates, functions, stylistic features of the structures they belong to, as well as the identities of artists and patrons, their spirit, belief and world of thought, with their fictional and ornamental characters. In this study, the portals and mihrabs built or repaired in Istanbul in the 19th century are discussed in terms of form, material-technical and ornamental programs, and the formal and symbolic relations between these two building elements are explained. The relationship between these two building elements, in which care was taken to be physically similar to each other in Ottoman architecture, and the builder/boss, architect/artist, art movements, period style etc. aimed to reveal its characteristics. These two building elements have been shaped in a certain hierarchical order in accordance with the unwritten rules of architectural etiquette, the boundaries of which were drawn in the classical period, both in themselves and in their relations with each other. This hierarchy includes material, fictional and ornamental features as well as symbolic meanings. This thesis consists of the main titles `Introduction`, `The Factors Shaping the Ottoman Architecture of the 19th Century`, `The Concept of the Portal and its Symbolic Meaning`, `The Concept of the Mihrab and Its Symbolic Meaning`, `Catalogue`, `Assessment` and `Conclusion`. In the first chapter, the definition of the subject, its purpose, importance and the methods used are explained, `19. Detailed information was given on the subject under the subtitles of `The Factors Shaping the 19th Century Ottoman Architecture`, `The Concept of the Portal, Its Development and Its Symbolic Meaning`, `The Concept of the Mihrab, Its Development and Symbolic Meaning`. In the second part, 39 portals and mihrabs belonging to 39 mosques built or repaired in Istanbul in the 19th century, which were determined as a result of literature review, archive and field studies, were defined in terms of identity and physical characteristics in a chronological order. In the evaluation section, where formal analyzes predominate, an analysis approach focused on the origin-image and context relations of forms, the relationship between style and human life has been adopted. In the last section, in the light of the findings and information obtained, the importance of the interaction of the portal and the mihrabs in the 19th century Ottoman art and architecture has been determined. Sultans who ruled in this period; The influence of the worldviews and ideological understandings of Selim III, Mahmud II, Abdulmecid, Abdulaziz and Abdulhamid II, as well as the courtiers, the ruling class and people from within the public, on the portals and mihrab in the mosques they had built was more clearly understood.