Çeviri amaçlı metin çözümlemesi üzerine dizgeli ve bütünsel bir yaklaşım arayışı

Abstract

Çeviribilim literatürü incelendiğinde, çeviri etkinliği üzerine öne sürülen yaklaşımların ekseriyetle farklı bilim dallarından ithal edilen kavram, kuram ve modellere dayandıkları görülmektedir. Bunun sonucu olarak çeviribilim literatürü günümüzde araştırma yönelimleri bakımından oldukça heterojen bir görünüm çizmektedir. Fakat bu heterojen görünüme rağmen, çeviribilimde `yapısalcılık` ve `işlevselcilik` olarak adlandırılan, temel varsayımları bakımından birbirinden farklı olan iki ana yönelimin varlığından söz etmek mümkündür. Yapısalcı yönelim bir dizge olarak dili ve yapıyı ön plana çıkararak çevirinin iletişim-durumsal ve kültürel yönlerini yeterince dikkate almamakla; diğer taraftan işlevselci yönelim ise çevirinin dilsel-yapısal boyutunu fazlaca göz ardı etmekle eleştirilmektedir. Çeviribilim literatüründe bu tür yakınmalarla sıkça karşılaşılması, çeviri etkinliğini tüm yönleriyle, çeviri sürecine etki eden tüm belirleyen ve etmenler ile bir bütün olarak inceleyebilmeyi mümkün kılacak dizgeli ve bütünsel yaklaşımlara hâlâ ihtiyaç duyulduğunu göstermektedir. Bu ihtiyaç doğrultusunda, bu çalışmada çeviri sürecine yönlendirici etki eden önemli bir aşama olan çeviri amaçlı metin çözümlemesi üzerine dizgeli ve bütünsel bir yaklaşım geliştirmenin olası yolları tartışılmaktadır. Çeviri amaçlı metin çözümlemesinde temel amaç, kaynak metnin içeriğini anlamak ve onun çeviri açısından önem arz eden niteliklerini tespit etmektir. Çeviribilim literatürü çevirinin çok aşamalı, çok belirleyenli, çok etmenli, yani devingen bir süreç olduğunu göstermektedir. Bu nedenle çeviri amaçlı metin çözümlemesi yapılırken tutarlı, güvenilir ve özneler arası veri elde edebilmek için kaynak metnin ve kaynak metnin dahil edildiği çeviri durumunun birbiriyle ilişkili bir bütün olarak çözümlenmesi gerekmektedir. Bu çalışmanın temel amacı, çeviri sürecinin iç ve dış belirleyenlerini dikkate alan ve kaynak metni hem yapısal hem de pragmatik-durumsal yönleriyle; dilsel, metinsel, iletişimsel ve kültürel dört temel boyutu üzerinden çözümlemeyi mümkün kılan dizgeli ve bütünsel bir çeviri amaçlı metin çözümlemesi şeması geliştirmektir. Bu amaç doğrultusunda, çeviri birimi kavramından hareketle bir çeviri amaçlı metin çözümlemesi şeması geliştirilmiş ve bu şema farklı metin türleri, dil çiftleri ve çeşitli çeviri durumu senaryoları üzerinde uygulanabilirlik bakımından sınanmıştır.

When we review the translation studies literature, we see that the approaches put forward on translation activity are mostly based on concepts, theories and models imported from many different disciplines. As a result, the translation studies literature today has a rather heterogeneous appearance in terms of research orientations. However, despite this heterogeneous appearance, it is possible to talk about the existence of two main orientations called `structuralism` and `functionalism` in translation studies, which differ from each other in terms of their basic assumptions. Structuralist orientation is criticized for emphasizing language and structure as a system and considering the communicative-situational and cultural aspects of translation not sufficiently; on the other hand, the functionalist orientation for ignoring the linguistic-structural dimension of translation too much. The fact that such complaints are frequently encountered in the translation studies literature shows that there is still a need for systematic and holistic approaches that will make it possible to examine the translation activity in all its aspects, with all the determinants and factors affecting the translation process. In line with this need, this study discusses possible ways of developing a systematic and holistic approach to translation-oriented text analysis, which is an important phase that has a directive effect on the translation process. The main purpose of translation-oriented text analysis is to understand the content of the source text and to determine its qualities that are important for translation. Translation studies literature shows that translation is a multiphase, multideterminant, multifactor, that is, a dynamic process. For this reason, to obtain consistent, reliable, and intersubjective data when performing translation-oriented text analysis, the source text, and the translation situation in which the source text is included should be analyzed as an interrelated whole. The main purpose of this study is to develop a systematic and holistic translation-oriented text analysis scheme that considers the internal and external determinants of the translation process and enables to analyze the source text with both its structural and pragmatic-situational aspects through its four basic linguistic, textual, communicative and cultural dimensions. For this purpose, a translation- oriented text analysis scheme was developed based on the concept of translation unit and this scheme was tested in terms of applicability on different text kinds, language pairs and various translation situation scenarios.