Şaphane (Akdağ) Dağı'nın vejetasyon coğrafyası

Abstract

Bu çalışma, Şaphane Dağı ve çevresinin vejetasyon coğrafyasını araştırmaya dayanmaktadır. Saha ile ilgili çalışmalar olduğu halde tüm kütleyi kapsayan bir çalışmanın olmaması bizi böyle bir araştırma yapmaya yönlendirmiştir. Botanikçiler ve ormancıların Şaphane Dağı ile alakalı yaptıkları flora çalışmalarının yanı sıra vejetasyon araştırmalarının eksikliği bu araştırma ile giderilmeye çalışılmıştır. Ayrıca Şaphane Dağı'nın Akdeniz, İran-Turan ve Avrupa-Sibirya fitocoğrafya bölgelerinin birbirlerine geçiş yaptığı ve bu flora bölgelerine ait bitkilerin bulunduğu kesimde yer alması da araştırma sahası olarak seçilmesinde etkili olmuştur. Flora bölgelerinin geçiş sahasındaki Şaphane Dağı bitki tür çeşitliliği bakımından oldukça zengindir. Şaphane Dağı, Ege Bölgesi'nin İçbatı Anadolu Bölümü'nde Kütahya ili sınırları içinde yer alır. Şaphane Dağı'nın yükseltisi 2120 metreye kadar çıkar (Ulugedik Tepe). Murat Dağı'ndan (Kartaltepe, 2309 m) sonra İçbatı Anadolu Bölümü'nün en yüksek ikinci dağı konumundadır.Araştırma sahasındaki bitki kademelerindeki farklılaşmayı ortaya koymak amacıyla nicel araştırma yöntemlerinden amaçsal örnekleme yöntemi kullanılmıştır. 3 bitki kesiti üzerinden incelemeler yapılmıştır. Arazi çalışmaları 2019 ve 2020 yıllarının Temmuz ayları içerisinde gerçekleştirilmiş.Dağlık kütle kuzeybatı-güneydoğu ekseninde uzanır. Gerek kuzeyden gerekse güneyden eğim atımlı faylarla parçalanmıştır. Şaphane Dağı'nın güney yamaçlarında eğim daha fazladır. Bu durum sahanın litolojik ve tektonik özellikleriyle yakından ilişkilidir. Kütle, Paleozoik yaşlı metamorfik kayaçlar, Mesozoik zamanına ait kalkerler ve ofiyolitler, Senozoik zamanına ait tortul ve volkanik formasyonlarla örtülüdür.Bitkilerin yetişme koşullarının başında iklim gelmektedir. İklim elemanlarından sıcaklık ve yağış bitkilerin ekolojik şartlara uyumu için hayati önem taşımaktadır. Çalışma sahasında kullanılan istasyonlarda yıllık ortalama sıcaklık değerleri Uşak'ta 12,6 ⁰C, Simav'da 12,0 ⁰C, Gediz'de 12,8 ⁰C ve Emet'te 11,5⁰C'dir. Bu istasyonların yetişme dönemleri Uşak'ta 228 gün, Simav'da 227 gün, Gediz'de 227 gün ve Emet'te 223 gün olarak tespit edilmiştir. Bitkilerin yetişme şartlarından olan su, özellikle kurak ve yarı kurak sahalarda bitki hayatı ve tür çeşitliliği için önem arz etmektedir. Yıllık ortalama yağış miktarı Uşak'ta 546,6 mm, Simav'da 768,7 mm, Gediz'de 566,2 mm ve Emet'te 445,7 mm'dir. Kahverengi orman toprağı, kireçsiz kahverengi orman toprağı, kestane rengi topraklar, redzina topraklar, alüvyal ve kolüvyal topraklar dağlık kütlede yayılış gösteren toprak tipleridir. Şaphane Dağı'nda ekolojik şartların imkan verdiği bitki formasyonları orman formasyonu, çalı formasyonu ve alpin bitkilerdir. Dağlık alanda en geniş yayılışa sahip olan formasyon ormandır. Şaphane Dağı'nın kuzey ve batısında iklim ve topografik şartlardan dolayı nemli-yarı nemli orman; güney ve doğusunda ise yağışın düşük, sıcaklığın ve buharlaşmanın yüksek olması nedeniyle kuru orman gelişme imkânı bulmuştur. Nemli-yarı nemli orman sınırlı alana sahip olup hâkim elemanını Doğu kayını (F.orientalis) ve Avrupa kayını (F. sylvatica) oluşturur. Kestane (Castenia sativa), Türk fındığı (Corylus colurna), gümüşî ıhlamur (Tilia tomentosa), Titrek kavak (Populus tremula), çınar yapraklı akçaağaç (Acer platonoides), Kazdağı akçaağacı (Acer hyrcanum subsp. keckianum) ise diğer nemli-yarı nemli ormanı oluşturan türlerdir. Kuru ormanın yayılış gösterdiği sahalarda ise palamut meşesi (Quercus ithaburensis), tüylü meşe (Quercus pubescens), saçlı meşe (Quercus cerris), kızılçam (Pinus brutia) gibi bitkiler başlıca türleridir. Türkiye endemiği olan Kasnak meşesi (Quercus vulcanica) çalışma sahasında görülen kuru ormanın bir diğrer elemanıdır.Vejetasyon bakımından çalışma sahasının kuzeyinde 900 m'lerde karaçamlar (Pinus nigra), doğusunda 900 metrelerde meşeler (Quercus cerris, Quercus ithaburensis), güneyinde 700 m'lerde kızılçamlar (Pinus brutia) ve batısında 950 metrelerde karaçamlar (Pinus nigra) orman toplulukları oluştururlar. Bilhassa dağın güney ve doğusundaki alt kesimlerinde antropojenik etkilerden dolayı orman örtüsü tahrip edilmiştir. Orman üst sınırı dağın kuzeyinde 1800-1850 m, güneyinde ise 1900 m'ye kadar çıkar. Daha üst kısımlarda ise alpin bitkiler kuşağı yer alır. 1800 m'den sonra Juniperus communis subsp. nana kendini göstermeye başlar ve zirvelere kadar çıkar. Cüce ardıçlar, alpin bitki kuşağının en geniş yayılışa sahip çalı türüdür. Geven (Astragalus sp.), çoban yastığı (Acantholimon sp.) ve sığırkuyruğu (Verbascum sp.) gibi otsu türler cüce ardıçlara eşlik ederler.Çalışma sahasındaki hayvancılık faaliyetleri, tarımsal amaçlı tahribat, kaçak kesimler, madencilik faaliyetleri, Saruhanlar köyünde geleneksel tahta kaşık yapımı, taş ocaklarının varlığı ve bunun yanında orman yangınları bölgenin en önemli sorunlarıdır. Bu çalışmanın İçbatı Anadolu bölümünün ikinci en yüksek dağı olan Şaphane Dağı'nın vejetasyon coğrafyası ve bitki formasyonlarıyla ilgili açığı kapatacağını umut ediyoruz. Ayrıca Türkiye'nin relik ve endemik bitki varlığı hususuna katkılar sağlayacağı kanaatindeyiz. Anahtar kelimeler: Bitki Coğrafyası, Ege Bölgesi, Şaphane Dağı, Kütahya, Gediz, Avrupa kayını, Kestane.

This study is based on a study of the vegetation geography of Mount Şaphane and its surroundings. Although there are studies related to the field, the lack of a study covering the entire mass led us to conduct such research. In addition to the flora studies carried out by botanists and foresters related to Şaphane Mountain, the lack of vegetation studies was tried to be eliminated by this research. In addition, the fact that Mount Şaphane is located in the section where the Mediterranean, Iran-Turanian and European-Siberian phytogeographic regions pass to each other and plants belonging to these flora regions have been instrumental in selecting it as a research site. Şaphane Mountain in the transition zone of flora regions is very rich in plant species diversity.Şaphane Mountain is located within the borders of Kütahya province in the Innerwestern Anatolia part of the Aegean Region. The elevation of Mount Şaphane rises to 2120 meters (Ulugedik Hill). It is the second highest mountain in the department after Murat Mountain (Kartaltepe 2309 m). Purposeful sampling method, one of the quantitative research methods, was used in order to reveal the differentiation in plant stages in the research area. In this study were examined on 3 plant sections. Field studies were carried out in July of 2019 and 2020.The mountainous mass lies on a northwest-southeast axis. Due to the fact that the slope from both the north and south is broken by strike faults, the slope on the southern slopes of Mount Şaphane is greater. This condition is closely related to the lithological and tectonic properties of the site. The mass is covered by Paleozoic-aged metamorphic rocks, limestones and ophiolites from the Mesozoic era, sedimentary and volcanic formations from the Cenozoic era.Climate comes at the beginning of the growing conditions of plants. Temperature and precipitation, which are climate elements, are vital for the adaptation of plants to ecological conditions. At the meteorological stations used in the work area the average annual temperature values are 12,6⁰C in Uşak, 12,0 ⁰C in Simav, 12,8 ⁰C in Gediz and 11,5⁰C in Emet. The growing periods of these stations were 228 days in Uşak, 227 days in Simav, 227 days in Gediz and 223 days in Emet. Water, which is one of the growing conditions of plants, is important for plant life and species diversity, especially in arid and yarikurak areas. The average annual rainfall is 546.6 mm in Uşak, 768.7 mm in Simav, 566.2 mm in Gediz and 445.7 mm in Emet. Brown forest soil, brown forest soil without lime, chestnut soils, redzina soils, alluvial and colluvial soils are soil types that spread in mountainous mass.Plant formations allowed by ecological conditions on Şaphane Mountain are forest formation, bush formation and alpine plants. It is the forest formation that has the widest distribution in the mountainous area. Due to climate and topographic conditions in the northern and western part of Şaphane Mountain, humid-semi-humid forest, low rainfall in the south, high temperature and evaporation due to the development of dry forest has found the possibility. The humid-semi-humid forest has limited area and is dominated by the Eastern beech (F.orientalis) and European beech (F. sylvatica). Chestnut (Castenia sativa), Turkish hazelnut (Corylus colurna), silver linden (Tilia tomentosa), Aspen (Populus tremula), the oak-leaf maple (Acer platonoides), Kazdağı maple (Acer hyrcanum subsp. keckianum) other moist semi-humid forest forming species. The eastern and southern slopes of the mountain are areas where dry forest spreads. Plants such as valonia oak (Quercus ithaburensis), white oak (Quercus pubescens), European Turkey oak (Quercus cerris), brutian pine (Pinus brutia) are the main species of dry forest. Kasnak oak (Quercus vulcanica), which is endemic to Turkey, is another dry forest element seen in the study area.In terms of vegetation, black pines (Pinus nigra) at 900 m in the north of the study area, oaks (Quercus cerris, Quercus ithaburensis) at 900 meters in the east, red pines (Pinus brutia) at 700 m in the south and black pines (Pinus nigra) at 950 meters in the west form forest communities. Especially in the lower parts of the south and east of the mountain, forest cover has been destroyed due to anthropogenic effects. The upper limit of the forest rises to 1800-1850 m in the north of the mountain and 1900 m in the South. In the upper parts, there is a belt of alpine plants. Juniperus communis subsp after 1800 m. nana begins to manifest herself and ascends to the heights. Dwarf junipers are the most widely distributed shrub species of the alpine plant belt. Wild liquorice (Astragalus sp.), prickly thrift (Acantholimon sp.) and mullein (Verbascum sp.) accompany dwarf junipers.Livestock activities in the study area, illegal cuttings, agricultural damage, Saruhan a traditional wooden spoon in the village construction, mining activities, and the presence of quarries and forest fires are the most important issues.With this study, we hope that the gap related to vegetation and plant formations of Şaphane Mountain, which is the second highest mountain of the Innerwest Anatolian Region, will be closed. Also we believe that this study will contribute to the relic and endemic plant existence of Turkey.Key words: Plant geography, Aegean region, Mount Şaphane, Kütahya, Gediz, European beech, Chestnut.