Türk İslâm edebiyatında sözlük yapım çalışmaları ve Müstakîm-zâde'nin Kânûnü'l-Edeb Tercümesi (Tahkik 1. ve 2. cilt)

Abstract

Müstakîm-zâde Süleyman Sadeddin tarafından yazılan Terceme-i Kânûnu'l-edeb, XII. yüzyılda Hubeyş et-Tiflisî tarafından Anadolu'da telif edilen ilk sözlük olan Kânûnu'l-edeb adlı Arapça-Farsça iki dilli sözlüğe yapılan Osmanlıca tercüme ile oluşturulmuş üç dilli ansiklopedik bir sözlüktür.Madde başı kelimelerin Arapça olduğu Terceme-i Kânûnü'l-edeb, dört büyük cilt halinde hazırlanmıştır. Türk sözlükçülük tarihinde madde başı Arapça olan üç dilli mensur sözlük sayısı çok azdır. İshâk Hocası Ahmed Efendi'nin Zemâhşerî'nin konularına göre tertib edilmiş Mukaddimetü'l-edeb tercümesi olan Aksa'l-ereb'i, Anadolu'da bu tarzda yazılan ilk sözlük olarak karşımıza çıkar. Ancak Aksa'l-ereb'de kelimeler konularına göre, Terceme-i Kânûnu'l-edeb'de ise alfabetik olarak sıralanmaktadır. Bundan dolayı Terceme-i Kânûnu'l-edeb alfabetik olarak tertip edilen Arapça-Farsça-Türkçe tek sözlüktür denilebilir. Ayrıca eser; zengin içeriği, kendisine has nadir kelimeler ihtiva etmesi ve tertibi itibarıyla son derece önemlidir. Müstakîm-zâde'nin lügat ilmi icazetnamesine sahip olması, eserde verilen malumatın güvenirliği itibarıyla eseri daha kıymetli kılmaktadır.Bu çalışmada, Terceme-i Kânûnu'l-edeb'in ilk iki cildi, tahkikli metin neşri usullerine riayet edilerek müellif metnine en yakın şekilde ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda hem Kânûnu'l-edeb hem de Terceme-i Kânûnu'l-edeb müelliflerinin biyografileri ve eserin muhtevası ele alınmıştır. Çalışmamız, bu önemli eseri ilim dünyasına kazandırmayı amaçlamaktadır.Anahtar Kelimeler: Müstakîm-zâde, Tiflisî, Terceme-i Kânûnu'l-edeb, Sözlük, Elsine-i selâse

Terceme-i Qānūn al-adab authored by Mustakīm-zāda Sulayman Saˈd al-Din is a trilingual encyclopedic dictionary based on the addition of Ottoman language to the Arabic- Persian Qānūn al-adab, which is the first dictionary published in Anatolia by Hubaysh al-Tiflisī.Terceme-i Qānūn al-adab, where the first language was Arabic, includes four large volumes. The number of trilingual prose dictionaries, where the first language is Arabic, is very limited in Turkish lexicography. Ishak's Professor Ahmad Efendi's Aksa al-arab, a translation of Mukaddimat al-adab, organized based on Al-Zamakhshari's topics is the first dictionary published in Anatolia in this style. However, in Aksa'l-ereb, the words were listed based on the topic, while they were listed alphabetically in Qānūn al-adab. Thus, it could be suggested that Terceme-i Qānūn al-adab is the only Arabic-Persian-Turkish dictionary organized alphabetically. The work is also important due to the rich content, inclusion of rarely used terms, and the alphabetical order. The lexicological knowledge of Mustakīm-zāda improves the significance of the dictionary due to the reliability of its content.In the present study, the first two volumes of the Terceme-i Qānūn al-adab were included in its authentic form based on publication analysis principles. Furthermore, the biographies of the authors of both Qānūn al-adab and Terceme-i Qānūn al-adab and the content of the works were scrutinized. The present study aimed to introduce this significant oeuvre to the scientific literature.Keywords: Mustakīm-zāda, Tiflisī Terceme-i Qānūn al-adab, Dictionary, Alsina-i thālatha.