Modernleşme sürecinde Osmanlı mahallesinin dönüşümü: İstanbul/Üsküdar ve Saraybosna/stari grad örnekleri

Abstract

Bir şehrin en küçük birimi olarak kabul edilen mahalle, Osmanlı'da idari ve fiziki bir birim olmasının yanı sıra toplumsal ve kültürel bir birimdir. Bir cami veya mescit etrafında şekillenen Osmanlı Mahallesi, dar ve çıkmaz sokakları, mektebi, kahvesi, çeşmesi ve mahalle vakfı gibi unsurları içerisinde barındırmaktaydı. Osmanlı toplumu üzerinde sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi etkileri olan modernleşme süreci, Osmanlı şehirlerinin fiziki yapılarında da değişimlere sebep olmuştur. Modernleşme ile birlikte yaşanan bu değişim, geleneksel mahalle yapısı ve gündelik hayat üzerinde etkili olmuştur. Modernleşmenin beraberinde getirdiği yeni hayat tarzı gündelik hayatı dönüştürürken, modernleşme ile gelen kentsel düzenlemeler ise mahallenin fiziki yapısında dönüşümlere neden olmuştur. Bu tez çalışması modernleşme sürecinde Osmanlı mahallesinin fiziki ve kültürel boyutlarıyla dönüşümü Üsküdar ve Saraybosna örnekleri üzerinden incelemektedir. Modernleşme süreci Üsküdar'ın fiziki yapısında hızlı değişimlere sebep olurken sosyal ve kültürel yapıdaki değişim daha yavaş bir şekilde gerçekleşmiştir. Saraybosna'da ise modernleşme süreci Osmanlı dönemindeki mahalle yapısı üzerinde fiziki, sosyal ve kültürel yapıda büyük bir dönüşüme sebep olmazken, Avusturya-Macaristan'ın ilhakıyla mahallenin fiziki ve kültürel yapısındaki değişim de farklı bir seyir kazanmıştır. Sonuç olarak, Osmanlı yönetimi altında gerçekleşen modernleşme sürecinde Üsküdar'da, değişen idari ve fiziki durumlara rağmen, eski kültürün muhafazası belli ölçüde sağlanmıştır. Saraybosna'nın modernleşmesi ise Osmanlı idaresi süresince Üsküdar'dan daha yavaş bir seyre sahip olmuş fakat Avusturya-Macaristan'ın ilhakıyla beraber değişen idari ve kültürel yapıyla hız kazanmış, mahalle üzerinde de fiziki ve kültürel boyutlarda hızlı bir dönüşüme neden olmuştur.

Considered as the smallest unit of a city, the neighborhood is an administrative and physical unit in the Ottoman Empire, as well as a social and cultural unit. The Ottoman neighborhood, which is shaped around a mosque or a masjid, contained elements such as narrow and dead-end streets, school, coffeehouse, fountain and neighborhood foundation. The modernization process, which has social, cultural, economic and political effects on the Ottoman society, also caused changes in the physical structures of the Ottoman cities. This change experienced with modernization has had an impact on the traditional neighborhood structure and daily life. While the new life style brought by modernization transforms everyday life, urban arrangements that came with modernization caused transformations in the physical structure of the neighborhood. This thesis study examines the transformation of the Ottoman neighborhood with its physical and cultural dimensions through the examples of Üsküdar and Sarajevo. While the modernization process caused rapid changes in the physical structure of Üsküdar, the change in the social and cultural structure occurred more slowly. In Sarajevo, while the modernization process did not cause a great change in the physical, social and cultural structure on the neighborhood structure during the Ottoman period, the change in the physical and cultural structure of the neighborhood gained a different course with the annexation of Austria-Hungary. As a result, the preservation of the old culture has been provided to a certain extent in Üsküdar during the modernization process that took place under the Ottoman rule, despite the changing administrative and physical conditions. The modernization of Sarajevo, on the other hand, had a slower course than Üsküdar during the Ottoman rule, but the modernization process, which gained momentum with the administrative and cultural structure that changed with the annexation of Austria-Hungary, caused a rapid transformation in the physical and cultural dimensions on the neighborhood.