Mihne sonrası mu'tezile düşüncesinin savunusu –Ebu'l Hüseyin el-Hayyât ekseninde-

Abstract

Bu tezde İslam tarihinde Mihne olarak bilinen uygulamalardan sonra itibarını kaybeden Mu'tezile düşüncesinin, Ebu'l-Hüseyin el-Hayyât eksenindeki savunusu ve bu amaç doğrultusundaki icraatları ele alınmıştır.Birinci bölüm, Hayyât'ın yaşadığı ortam ve hayatına tahsis edilmiştir. Bu bağlamda onun düşünce dünyasının şekillendiği coğrafya olarak Bağdat'taki siyasî, sosyal, iktisadî, ilmî ve mezhebî ortam incelenmiştir. Bununla beraber yazarın hayatına, ilmî kişiliğine ve eserlerine yer verilmiştir.İkinci bölümde, Hayyât'ın Bağdat Mu'tezilesi'ndeki yeri ve mensubu olduğu Mu'tezile'yi savunmasındaki yöntemi mercek altına alınmıştır. Bu doğrultuda onun bilgi kaynakları, usulü, öğretisi ve diğer Mu'tezilî âlimlerle olan ilişkisinin seyrine işaret edilmiştir. Sonrasında ise Bağdat ile Basra farklılaşmasında Hayyât'ın yeri tespit edilmeye çalışılmıştır.`Mu'tezile'de Usûl-i Hamsenin Usûl-i Mezhebe Dönüşü` adlı üçüncü bölümde, usûl-i hamsenin Hayyât'tan önceki durumu irdelenmiştir. Daha sonra Hayyât'ın usûl-i hamseye kattığı değer incelenerek onun usûl-i hamse formülasyonu üzerinde durulmuştur. Devamında müellifin imamet anlayışı ve bu bağlamda Bağdat Mu'tezilesi'ndeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Son olarak da onun genelde İslam düşüncesine özelde ise Mu'tezile mezhebine olan katkıları incelenmiştir.

This dissertation proposes a defense of the Mu'tazila thought, which lost its reputation after the practices known as Mihne in Islamic history, deliberating on Abu'l-Husayn al-Khayyat and his actions in line with this purpose are discussed.The first chapter concentrates on al-Khayyat's biography and the socio-political atmosphere of his era. In this context, the political, social, economic, scientific, and sect-wise atmosphere in Baghdad, where his world of thought was shaped, is scrutinized. Also, the author's life, scientific personality, and works are included.In the second chapter, al-Khayyat's importance among the Mu'tazila school of Baghdad and his method in defending the Mu'tazila, of which he was a devoted member, are considered. Accordingly, his information sources, method, doctrine, and the course of his relationship with other Mu'tazilite scholars are pointed out. Afterward, the place of al-Khayyat in terms of the disparity between the Mu'tazila school of Baghdad and Basra is tried to be determined.In the third chapter, named as the `Conversion of al-Usul al-khamsa into al-usul al-sect in Mu'tazila,` the situation of al-Usul al-khamsa before al-Khayyat is debated. Later, the significance that al-Khayyat brought to the al-usul al-khamsa is analyzed and his formulation is highlighted. Consequently, what the concept of imamate means for him and his place in the Mu'tazila school of Baghdad are determined. Lastly, his contributions to Islamic thought in general and the Mu'tazila sect, in particular, are examined.