Ülkeleri insani kalkınma endeksi açısından çok kriterli karar verme teknikleriyle değerlendirme

Abstract

İnsani kalkınmayı belirleyebilmek için insan ile alakalı birçok konuya hakim olmak gerekmektedir. İnsani kalkınma coğrafyadan coğrafyaya, ülkeden ülkeye farklılıklar gösterir. İnsan yaşamında sağlık, eğitim, gelir- iş imkanları olduğu gibi insanların olduğu ortamda özgürlük durumu ve kişilerin ekonomik veya bireysel özgürlük durumları da önemlidir. Bu tez çalışmasının amacı, her ülkenin kalkınma potansiyelini gösteren insani kalkınma raporlarının analiz aşamasında yer alan boyutlara ek özgürlük boyutları eklendiğinde, ülkelerin yeni potansiyel durumlarını ortaya koymaktır. Çalışmada, Çok Kriterli Karar Verme yöntemleri kullanılmıştır. İlk adımda yaşam beklentisi, sağlık ve gelir endeksi; sonrasında kişisel özgürlük, ekonomik özgürlük ve bireysel özgürlük endeksi alınarak toplamda altı kriter belirlenmiştir. Yaşam beklentisi, gelir ve sağlık endeksleri Çok Kriterli Karar Verme (ÇÇKV) yöntemlerinden ARAS, MAUT, SAW ve Borda Sayım yöntemleri ile analiz edilmiş ardından kalkınma kriterlerine özgürlük kriterleri de eklenerek ülkelerin analizleri ortaya konulmuştur. Çalışmanın sonucunda incelenen dokuz yılda ülkelerin özgürlük verileri ile değerlerinin ve sıralamalarının değiştiği saptanmıştır. Yaşam beklentisi, sağlık ve gelir endeksinin olduğu 3 kriterli analizde, gelir indeksinin etkisi ön plana çıkmıştır ve Katar, Brunei, Bahreyn, Umman, Kuveyt, Birleşik Arap Emirlikleri üst sıralarda yer almışlardır. Özgürlük endekslerinin dahil olduğu yeni analizlerde ise bu ülkelerin ciddi değer ve sıra kayıpları yaşadığı gözlenmiştir. Ayrıca Rusya ve Çin'de değer kaybı yaşayan ülkelerdir. Tüm analizlerde Çad, Nijer, Suriye, Yemen ve Etiyopya yıllara göre son sırada yer alan ülkeler olmuşlardır.

In order to determine human development, it is necessary to master many issues related to human. Human development differs from geography to geography and from country to country. In human life, as well as health, education, income and job opportunities, the state of freedom and the economic or individual freedom status of the people are also important. The purpose of the thesis study is to reveal the new potential situations of countries when the dimensions of freedom are added to the dimensions included in the analysis phase of human development reports showing the development potential of each country. Multi Criteria Decision Making methods were chosen for the study. In the first step, life expectancy, health and income index; Afterwards, six criteria were determined by taking personal freedom, economic freedom and individual freedom index. Life expectancy, income and health indices were analyzed with ARAS, MAUT, SAW and Borda Count Methods, and then, new analyzes of countries were introduced by adding freedom indices to the criteria. As a result of the study, it was determined that the freedom data of the countries and their values and rank changed in the nine years examined. In the 3 criteria analysis, which includes life expectancy, health and income index, the effect of income index came to the fore and Qatar, Brunei, Bahrein, Oman, Kuweyt, United Arab Emirates ranked high. In the new analyzes including the freedom indices, it was observed that these countries experienced serious value and rank losses. In addition, Russia and Chinese are countries that have lost value. In all analyzes, Chad, Niger, Syria, Yemen and Ethiophia have been the last ranked countries by years.