Dürrüʾl-ʿacāyib (dil özellikleri - metin - dizin)

Abstract

Çağatay Türkçesi, Uygur-Karluk veya Doğu Türkçesine dayanan Karahanlı, Harezm Türkçelerinin devamı niteliğindedir. 15.-20. yüzyıllar arasında Hazar Denizi ötesinde (`Türkistan`) yaşayan Türk toplulukları tarafından edebî dil olarak kullanılmıştır. Bu edebî dil ile çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Bunlardan biri de hadis konusunda yazılan Dürrüʾl-ʿacāyib adlı eserdir. Şimdiye kadar bu eser üzerinde hiç bir bilimlik çalışma yapılmamıştır. Eserin bu çalışmaya kaynaklık eden nüshası, Kazakistan'ın Almatı şehrinde bulunan Muhtar Avezov Edebiyat ve Sanat EnstitüsüElyazmaları Bölümü'nde (Muhtar Ävezov Atındağı Ädebiyet jäne Öner İnstitutınıñKoljazba Korı) 1306 numarada kayıtlıdır. Eserin iki Türkçe ve bir Farsça nüshası daha bulunmaktadır.Bu çalışma, esas olarak belirtilen nüshanın metnini ve gramatikal dizinini bilim dünyasına sunmak amacıyla yapılmıştır. Çalışmamız, `Giriş`, `İnceleme`, `Karşılaştırma`, `Metin`, `Dizin` ve `Sonuç` bölümlerinden oluşmaktadır. `Giriş`te Çağatay Türkçesinin oluşma şartları kısaca belirtilmiş ve çalışılan eser hakkında bilgi verilmiştir. `İnceleme` bölümünde, eserin yazım, ses ve şekil özellikleri ele alınmıştır. `Karşılaştırma` bölümünde eserin dil özellikleriyle Kazak ve Özbek Türkçelerine has bazı özellikler karşılaştırılmıştır. Metnin çeviri yazısı `Metin`de; eserde geçen kelimelerin kullanım şekilleri ve bağlama uygun anlamları `Dizin`de verilmiştir.Sonuna asıl nüshanın fotoğrafı eklenmiştir.Çalışılan nüshanın dil özellikleri genel olarak değerlendirildiğinde 'Klasik Dönem Sonrası' Çağatay Türkçesine uyduğu görülmektedir. Dolayısıyla ölçünlü Özbek ve Kazak Türkçelerine de pek çok açıdan benzemektedir. Ancak az da olsa Kazak Türkçesine has dil özellikleri bulundurması bakımından farklılaşmaktadır.Yazım özellikleri bakımından da Çağatay Türkçesiyle uyumludur. Arapça ve Farsça kelimelerde ise birçok kelimede aslına uymayan yazım şeklillerine rastlanmıştır.Eserin dizininde toplam 2878 madde başı bulunmaktadır. Bunun 148'i kişi ve yer adlarına aittir. Diğer kelimeler kökenlerine göre sınıflandırıldığında, % 36.96 ile Türkçe ilk sırayı almaktadır. Arapça % 36.37, Farsça % 18.13 oranında kullanılmıştır.Anahtar Kelimeler: Çağatay Türkçesi, Ses Bilgisi, Yapı Bilgisi, Sözlük Bilgisi, Dürrüʾl-ʿacāyib

Chagatai Turkish is the continuation of Karakhanid and Khwarezm Turkish which is based on Uyghur-Karluk or Eastern Turkish. It was used as a literary language by the Turkic communities living beyond the Caspian Sea (`Turkestan`) between the 15th and 20th centuries. A large number of works have been written in this literary language. One of them is the work on the subject of hadith called Dürrüʾl-ʿacāyib. So far, no scientific study has been done on this work. The copy of the work that is the source of this study is registered in the Department of Manuscripts of the Mukhtar Avezov Institute of Literature and Art (Mukhtar Avezov Attydagi Adebiyet jane Oner Institutiniñ Koljazba Korı) in Almaty, Kazakhstan under the number 1306. There are two other Turkish copies and one Persian copy of this work.This study was mainly carried out with the aim of presenting the text and grammatical index of the copy to the scientific world. Our study consists of the chapters of `Introduction`, `Review`, `Comparison`, `Text`, `Index` and `Conclusion`. In the chapter of `Introduction`, the conditions for the formation of Chagatai Turkish are briefly stated and information about the work is given. In the chapter of `Review` section, the writing, phonetical and morphological features of the work are discussed. In the chapter of `Comparison`, the language features of the work are compared with some features specific to Kazakh and Uzbek Turkish. The transcription of the text is in chapter of `Text`; the usage of the words in the work and their meanings appropriate to the context are given in the chapter of `Index`. A photograph of the original copy has been attached to the end.When the language characteristics of the studied copy are evaluated in general, it is seen that it complies with the 'Post-Classical Period' Chagatai Turkish. There fore, it is similar to the Uzbek and Kazakh Turkish in many respects. However, it differs slightly in terms of having language features specific to Kazakh Turkish.It is compatible with Chagatai Turkish in terms of spelling features. Spelling forms in many Arabic and Persian words do not correspond to the original have been found.The index of the work has a total of 2878 headlines. 148 of these are the names of people and places. When other words are classified according to their origins, Turkishtakes the first place with 36.96%. Arabic was used at a rate of 36.37% and Persian at a rate of 18.13%.Key Words: Chagatai Turkish, Phonology, Morphology, Lecixography, Dürrüʾl-ʿacāyib