19. yüzyılın ilk yarısında Hakkâri'de idârî ve sosyal yapı (1800-1850)

Abstract

Hakkâri ve çevresinin içinde bulunduğu bölge, Çaldıran Savaşı'nın ardından 1548yılında Osmanlı hâkimiyetine girmiş ve Van Eyaleti'ne bağlı hükûmet sancaklar statüsündeOsmanlı idârî yapısı içerisinde yer almıştır. Daha sonra bölgenin kontrolü Van beylerbeyiaracılığıyla yerel güç unsurlarından Şenbu hanedanına verilmiştir. Şenbu hanedanı, 19.yüzyılın ilk yarısına doğru uygulanmaya çalışılan Tanzimat'ın merkezîleşme politikalarınakadar Hakkâri'nin kontrolünü ellerinde bulundurmuştur. 19. yüzyılın ilk yarısında başlayanmerkezîleşme çabaları, Osmanlı Devleti'nin uç bölgelerindeki yerel beyler/mîrler tarafındantepkiyle karşılanmıştır. Merkezileşme politikalarının ısrarlı bir şekilde uygulanması, devletinuç bölgesinde hâkimiyeti elinde bulunduran mîrlerin isyanına neden olmuş ve bu süreçemirliklerin tasfiye edilmeleriyle sonuçlanmıştır. Emirliklerin lağvedilmesinin hemenardından 1847 yılında; Diyarbekir, Cizre, Van ve Hakkâri'yi kapsayan bölgede `KürdistanEyaleti` kurulmuştur. Eyaletin tesis edilmesiyle birlikte Hakkâri'nin de içinde bulunduğubölgede Tanzimat uygulanmaya başlanmıştır. 1849 yılında bölgede ikamet eden son HakkâriMîri Nurullah Bey'in de sürgüne gönderilmesinin ardından, aşiretli-aşiretsiz Kürt veNasturilerin yoğun bulundukları Hakkâri, Kürdistan Eyaleti'nden ayrılarak `Hakkâri Eyaleti`olarak yeniden teşkilatlandırılmıştır. Hakkâri Eyaleti'nin kurulmasıyla beraber bölgedeTanzimat'ın uygulanma alanı daha da genişlemiş ve Hakkâri'ye ilk defa merkezden memurlargönderilmeye başlanmıştır. Osmanlı Devleti, memurların `dirayetli ve vukuflu` olmalarınaözen göstermiş ve yerel güçleri de Hakkâri yönetimine dahil etmişse de sorunlar/çatışmalarson bulmamış, idârî bir boşluk meydana gelmiştir. Kürt beylerinin/mîrlerinin tasfiyeedilmelerinin ardından ortaya çıkan bu idâri boşluk, seyyidler/şeyhler tarafındandoldurulmaya başlanmıştır. Bu bağlamda, `19. yüzyılın ilk yarısında Hakkâri`nin idârî vesosyal yapısı`na odaklanan çalışma, Osmanlı arşiv belgeleri ışığında Tanzimat sonrasımerkezileşme politikalarının Hakkâri ve çevresine etkilerini ortaya koymayı amaçlamaktadır.19. yüzyılın ilk yarısında Hakkâri, tarih disiplini içerisinde şimdiye kadar bir bütün olarakincelenmemiş ve bu yönde bir boşluğun olduğu görülmüştür. Bu yöndeki boşluğu doldurmayıhedefleyen çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Hakkâri Emirliği'nintarihçesi; ikinci bölümde Tanzimat Fermanı'nın Hakkâri ve çevresinde etkileri ve sonuçları;üçüncü bölümde ise Hakkâri'nin etnik, sosyal ve dini kimliğini oluşturanaşiretler/konfederasyonlar ele alınmıştır.Anahtar Kelimeler: Aşiret, Emirlik, Hakkâri, Merkezîleşme, Sınır, Tanzimat.

Hakkâri and its vicinity came under Ottoman rule in 1548, a while after Chaldiran Warbetween Ottomans and Safavids. Hakkâri, took its place within Ottoman administrativestructure as a `Hukumet (Government) Sanjak` under Van Eyaleti (Ottoman ProvincialAdministrative Unit). The rule of Hakkari and it vicinity given to one of the local mir families,the Shanboo (Şenbu) dynasty, via Van Beylerbeyi (Governor-General). The Shanboo dynastyruled Hakkâri until the first half of the 19th century. From the beginning of the 19th century,centralization policies had begun to be applied in the far regions of the state and as a result ofreaction of local mirs and bags (local landlords) to these policies some revolts took place inthe region. Those insurgencies crushed by Ottoman State and centuries old Kurdish Emiratesdissolved and their leaders (Mirs) send to exile. After the abolishment of Emirates, in 1847, anew legal identity, `Kurdistan Eyaleti` was formed in the region containing Diyarbakır, Cizre,Van and Hakkâri. Thus, Hakkâri region that were opposing to the implementation of theTanzimat rules were included within the Tanzimat jurisdiction. In 1849, Nurullah Bey whowas the last Mir of the Hakkâri living still in Hakkari, also send to exile and the same year`Hakkâri Eyaleti` established as an independent Eyalet. The region were populated by tribaland non-tribal Kurds and Nestorians. By the establishment of this Eyalet, the implementationof Tanzimat further expanded and for the first time Ottomans send civil servants of the centralgovernment to the Hakkâri. Ottomans were careful about qualities of these civil servants suchas knowledge about region and to be skilful. Ottomans also included some local power holdersto the administration of the Eyalet. But despite these efforts, the problems and clashes betweenlocal powers and central government authorities continued to exist. After the abolishment ofKurdish Emirates, local Seyyids and Sheikhs -who had limited power before- begun to riseand to fill local power gap. This work, titled `Administrative and Social Structure in Hakkâriin the First Half of the 19th Century` focuses on the reflections of centralization policiesapplied in Hakkâri and its vicinity after the declaration of Tanzimat Ferman (Edict). This workis consisting three chapters. In the first chapter the history of Hakkâri Emirate and its roots, inthe second chapter the effects and results of Tanzimat Edict in and around Hakkâri and in thethird chapter the tribes who constitutes the ethnic, religious and social identity of Hakkâri, hadbeen analysed.Keywords: Border, Emirate, Hakkâri, Tribe, Tanzimat, Ottoman Centralization