Niksar'da Türk Devri mimari eserleri

Abstract

Tokat iline bağlı bir ilçe olan Niksar, Kelkit Çayı'nın geçtiği verimli bir arazi üzerinde yer almaktadır. Şehrin kurulu bulunduğu alan coğrafi yapısı itibariyle doğal bir savunma alanı oluşturması bakımından önem arz etmektedir. Pontus, Roma ve Bizans dönemlerinde yerleşimin görüldüğü Niksar, 11. yüzyılın sonlarından itibaren Danişmendliler Beyliği ile birlikte Türk Yurdu haline gelmiştir. Danişmendliler Beyliğinin yanı sıra Taceddinoğulları Beyliğine de başkentlik yapması şehrin imarına katkı sağlamıştır. Şehirde 12.yüzyılın ikinci yarısından, 20.yüzyıla kadar her döneme ait yapı bulunmaktadır. Günümüze kadar yapılan çalışmalar, genellikle ilçe merkezi ile sınırlı kalmış olup,merkezde de belli başlı yapılar ele alınmıştır. Niksar'ı kırsal kesimiyle birlikte ele alan bir çalışma olmaması sebebiyle bu çalışmanın yapılmasına karar verilmiştir. Bu çalışmada Hurufat defterleri esas alınmakla birlikte diğer arşiv belgelerinden de (vakfiyeler, tahrir defterleri, cevdet-i evkaf defterleri vb.) yararlanarak Niksar ilçe merkezi ve ilçeye bağlı köylerdeki mimari eserlerin tespiti yapılmıştır. Belgeler üzerinde ismi belirlenen yapıların arazi çalışmasıyla yerleri tespit edilmeye ve günümüze ulaşıp ulaşmadığı belirlenmeye çalışılmıştır. Arazi çalışması aşamasında belgelerde ismi geçmemekle birlikte özellikle köylerde ve yaylalarda tarihi eser niteliği taşıdığı belirlenen yapılar da çalışmaya dâhil edilmiştir. Hurufat defterleri üzerinde yapılan çalışma neticesinde Niksar ilçe merkezinde ve köylerinde 114 cami ve mescit, 14 çeşme, 2 hamam, 1 han, 2 köprü, 6 medrese, 10 mektep/muallim hane, 6 türbe, 12 zaviye olmak üzere sekiz türde toplam 167 yapı tespit edilmiştir. Bu yapılardan ilçe merkezinde 14, köylerde ise yalnızca 7 adedi günümüze ulaşmıştır. Diğer arşiv belgelerinde hurufat defterlerinde yer almayan 8 yapı tespit edilmiştir. Bu yapılardan günümüze sadece 1 adedi ulaşmıştır. Arşiv belgelerinde ismi geçmeyen ancak yapılan yayınlar üzerinde yapılan taramalarda ve arazi çalışması sırasında tespit edilen 36 yapı bulunmaktadır. Yapılar, Danişmendliler ve Taceddinoğulları Beyliği döneminde moloz taş ve kesme taş, Selçuklu döneminde tuğla, kesme taş, moloz taş, Osmanlı döneminde ahşap ağırlıklı olmak üzere kesme taş malzeme ile inşa edilmiştir.

Niksar, a district of Tokat province, is located on fertile land where Kelkit Stream passes. The area where the city is located is important in terms of creating a natural defense area due to its geographical structure. Niksar, where settlement was seen in the Pontus, Roman, and Byzantine periods, has become a Turkish Homeland together with the Danishmend Principality since the end of the 11th century. The fact that it was the capital of the Taceddinoğulları Principality, as well as the Danishmends, contributed to the development of the city. There are buildings belonging to every period from the second half of the 12th century to the 20th century in the city. In the studies carried out until today, it has generally been limited to the district center, and the main structures in the center have been discussed. Since there is no study that deals with Niksar together with its rural area, it was decided to carry out this study. In this study, the Hurufat notebooks are taken as a basis, and the architectural works in the Niksar district center and the villages of the district have been determined by using other archive documents (vakfiyes, cadastral registers, cevdet-i evkaf notebooks, etc.). It was aimed to determine the places of the structures whose names were specified on the documents by fieldwork, and also this study tried to determine whether they reached the present day or not. Although not mentioned in the documents during the fieldwork phase, the buildings that were determined to be historical monuments, especially in the villages and plateaus, were also included in the study. As a result of the study on the Hurufat notebooks, a total of 167 buildings of eight types were identified in Niksar town center and its villages, including 114 mosques and masjids, 14 fountains, 2 baths, 1 Caravanserai, 2 bridges, 6 madrasas, 10 schools/teachers' houses, 6 tombs, 12 zawiyas, 14 of these structures in the district center and only 8 in the villages have survived to the present day. 8 structures were identified in other archive documents. Only one of these structures has survived to the present day. There are 36 structures whose names are not mentioned in the archive documents, but which were identified during the fieldwork. The buildings were built with rubble stone and cut stone during the Danishmends and Taceddinoğulları Principality, with brick, cut stone, rubble stone during the Seljuk period, and with cut stone materials, mainly wood, during the Ottoman period.