An investigation on life center unit`s design criteria in inclusive education environments: A case study on SERÇEV Accessible Vocational High School

Abstract

Ülkemizde engelli bireylerin yapısal ve fiziksel çevre ile olan ilişkileri, çoğunlukla yaşamlarında zorlaştırıcı unsurlar barındırmaktadır. Toplumsal bağın güçlendirilmesi açısından sosyal entegrasyonun sağlanması, bireylere erken yaşlardan itibaren aşılanmalıdır. Engelli bireylerin diğer bireyler ile iletişim ve etkileşim kanallarının açık hale getirilmesi ve empati ortamının yaratılması, onların gelecekte kendine güvenen ve potansiyellerinin farkında olan bireyler olmalarına imkan sağlamaktadır. Bu nedenle söz konusu bireylerin çevreleriyle olan etkileşimi onların sosyal hayata entegrasyonunu doğrudan etkilemektedir. Bu çerçevede; erişilebilir ve gerekli konfor koşulları sağlanmış mekânların tasarlanması engelli bireylerin topluma katılımları açısından önem taşımaktadır. Erişilebilirlik, sadece mekansal ve çevresel ölçekte değil aynı zamanda, yaşamsal haklara ulaşılabilir olmayı hedefleyen bir anlayıştır. Bu bağlamda, engelli bireylerin eğitim hakkı da üzerinde durulması ve çözüm geliştirilmesi gereken önemli bir konudur. Engellilik tanımı farklı konseptler içinde tartışılarak ve engelli bireylerin özel eğitim ihtiyaçları karşılanarak eğitim almaları sağlanmalıdır. Erişilebilir tasarım, herkes için tasarım, kapsayıcı tasarım, engelsiz tasarım, nesillerarası tasarım gibi zincirlenerek doğmuş söylem ve yaklaşımlar, benzerlik ve farklılıklar içermektedir. Bu yaklaşımlar arasında 'evrensel tasarım', özel eğitim mekanlarının ihtiyaç duyduğu kalitenin sağlanmasına yönelik eleştirilere olumlu yanıt vermektedir. Evrensellik tanımı, eşitlik anlayışını beraberinde getirmektedir. Dolayısıyla engelli bireylerin eğitim olanaklarına, diğer bireylerle birlikte eşit erişim sağlanması gerekliliği ön plana çıkmaktadır. Özel eğitim ortamlarının mekansal kalitesini artıracak tasarımların geliştirilmesi bu eşitliğin sağlanmasına yardımcı olmaktadır. Bu bağlamda yaygınlaştırılması düşünülen kaynaştırma eğitimi kurumlarının, eğitim müfredatlarındaki düzenlemelerle eş zamanlı olarak, mekansal kalitenin de arttırılması için çalışmalar yapılması gerekmektedir. Ayrıca, kaynaştırma eğitimi veren okullarda eğitim gören engelli öğrencilerin okulla ve çevreleriyle ilişkilerini destekleyen, sosyalleşme ve rehabilitasyon işlevi gören mekanların, eğitim yapıları içinde yer alması önem arz etmektedir. Kaynaştırma eğitimi veren okullarda uygulanan tasarım kararları, barındırdığı kullanıcı profilinin ihtiyaçlarına cevap verebilmesi açısından önemlidir. Bu okullardan biri olan ve SERÇEV'in (Serebral Palsili Çocuklar Derneği) iştirakiyle hayata geçirilen Gökkuşağı İlköğretim Okulu'nda, zaman içerisinde, özel eğitim gereksinimi olan öğrencilerin ihtiyaçları, 'yaşam evi' biriminin oluşumunu desteklemiştir. Yaşam evi birimi, engelli öğrencilerin yaşam becerilerinin geliştirilmesi ve yaşıtları ile aralarındaki iletişim ve diyalog kanallarının kuvvetlendirilmesi açısından önemli bir misyona sahiptir. Serebral Palsi'li bireylerin bulundukları mekanla olan iletişimlerinin desteklenmesi, onların toplumla ve çevreleriyle olan ilişkilerini güçlendirmektedir. Bu amaçla Ankara'daki Gökkuşağı İlköğretim Okulu'nda yapılan görüşmeler ve yaşam merkezine ilişkin gözlemler bu mekanın; okulda tüm öğrencilerin birbiriyle kaynaşması esasına dayalı ve özel eğitim alan öğrencilerin günlük aktiviteleri gerçekleştirebilecekleri, dersler arasında mola verebilecekleri ve öğrencilerin refakatçilerinin de kullanımına açık bir mekân olarak tasarlamanın gerekliliğini ortaya koymuştur. Kaynaştırma eğitimi veren bir okulda bu birimin görevi, fiziksel ve/veya zihinsel engelli öğrenciler için bir öğrenme ve sosyalleşme mekanı olmakla birlikte diğer öğrenciler için bir empati kurma ve sosyal bilinç kazanma alanıdır. Kaynaştırma eğitiminde aile bireylerinin katkısı da önem taşımaktadır. Bu bağlamda yaşam merkezleri, ailelerin katılımını sağlayacak, özellikle engelli öğrencilerin sosyalleşmelerine yardımcı olacak bir çevrenin yaratılması adına önemlidir. Bu çerçevede, SERÇEV'in iştirakiyle tasarlanan ve TOKİ tarafından inşası sürmekte olan 'SERÇEV Engelsiz Meslek Lisesi Projesi'ne ulaşılmıştır. 'SERÇEV Engelsiz Meslek Lisesi Projesi', Ankara Çayyolu mevkiinde konumlandırılmış olan bir kaynaştırma lisesidir. Proje; Serebral Palsili öğrencilerin sosyal yaşama entegrasyonunu sağlamak amacıyla yaşıtları ile aynı mekânda eğitim ve öğretimlerine devam etmesi düşüncesi üzerine geliştirilmiş önemli bir sosyal sorumluluk girişimidir. Konu ile ilgili olarak SERÇEV (Serebral Palsili Çocuklar Derneği) yetkililerinden bilgi alınmış ve inşaat alanı ziyaret edilmiştir. Bu projenin Türkiye'de kaynaştırma eğitimi vermek anlamında bir ilk olma özelliğinden dolayı, İstanbul'da yer alan muadil okullar da incelenmiştir. Bu çalışmalarla eş zamanlı olarak yapıyla ilgili, planlama kararları ve mekan kullanımının başta engelli öğrenciler olmak üzere, diğer kullanıcılar ve refakatçiler için ne derece erişilebilir, güvenli, konforlu ve iletişim kurmaya elverişli olduğu analiz edilmiştir. Kaynaştırma eğitiminden yararlanan özel eğitim gereksinimli öğrencilerin, farklı sağlık durumları ve fiziksel kabiliyetleri göz önüne alındığında, eğitim yapılarının mekansal yeterliliklerinin yanı sıra, kaynaştırma eğitiminin destekleyici birimlerinin kullanım potansiyeli arttırmak için sahip olması gereken yeterlilikler de sorgulanmalıdır. Bu bağlamda, yaşam merkezlerinin etkili bir biçimde kullanılması için evrensel tasarım kriterlerine ve yaşamsal ihtiyaçlara cevap verecek şekilde tasarlanması önem arz etmektedir. Bu çalışma kapsamında, evrensel tasarım ilkeleri ve kaynaştırma eğitimi üzerine yapılan araştırmalar doğrultusunda, mevcut bir örnek olarak 'Gökkuşağı İlköğretim Okulu Yaşam Evi (Merkezi)' ve halen yapım aşamasında olan 'SERÇEV Engelsiz Meslek Lisesi Yaşam Merkezi Birimi' üzerine literatüre dayalı ve alansal gözlem, görüşme, anket vb. yöntem ve teknikler aracılığıyla yapılan inceleme, araştırma ve analizler ışığında, bu birimin kullanım amacı ile ilgili çıkarımlar elde edilmiştir. Bu bağlamda; ülkemizdeki yaşam standartları, sosyal ve kültürel ortamın sonucu olarak hayata geçirilen yaşam evi biriminin, evrensel tasarım ilkelerine uygun bir şekilde tasarlanması ve gelecek projelere altlık oluşturması için tasarım kriterlerini belirlemek bu çalışmanın temel amacını oluşturmaktadır. Tez çalışması, altı bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde; problemin tanımı, amacı ve kapsamı açıklanarak, araştırma süresince başvurulan yöntemlere değinilmektedir. İkinci bölümde; erişilebilirlik ve kullanılabilirlik kavramlarının yapılı çevrenin tasarlanmasındaki rolüne değinilmektedir. Bu kavramların dahil olduğu terimler açıklanarak, evrensel tasarım ile ilgili bilgi birikimi üzerinde durulmaktadır. Ayrıca; evrensel tasarım kavramının, günümüzde pratik anlamda ortaya koyduğu sonuçlar irdelenmekte ve engellilik kavramı farklı açılardan ele alınarak evrensel tasarımla ilişkisi değerlendirilmektedir. Üçüncü bölümde; engellilerin eğitim hakları üzerinden, dünyada bir özel eğitim gereksinimi olarak 'kaynaştırma eğitimi'nin oluşumu ve hedefleri açıklanmaktadır. Özel eğitim gereksinimli bireylerin eğitimleri için yasal anlamda yapılan çalışmalarla, özel eğitimde bireyler arasındaki ayrımcılığın olmaması adına oluşturulan ortak yaklaşımlara değinilmektedir. Özel eğitimin Türkiye'de dikkate alınmasıyla birlikte kaynaştırma eğitimi üzerine yapılan çalışmalar ve bu eğitimin verildiği yapıların sahip olması gereken nitelikler anlatılmaktadır. Destek birimlerinin, kaynaştırma eğitimi içindeki yeri ve önemine dikkat çekilerek, sahip olması gereken mekansal gereksinimler örnekler üzerinden açıklanmaktadır. Dördüncü bölümde; yaşam merkezi biriminin kullanıcı profili Serebral Palsili bireyler dikkate alınarak değerlendirilmektedir. Gökkuşağı İlköğretim Okulu'ndaki yaşam merkezi biriminin mekansal analizi yapılarak, bu analizden elde edilen veriler ile okulda yapılan görüşmeler sonucunda gelecek uygulamalarda hangi amaçlar doğrultusunda tasarım kararları alınması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Beşinci bölümde; yapımı 2017 yılında devam etmekte olan SERÇEV Engelsiz Meslek Lisesi'ne ait yaşam merkezi birimi üzerinden, bu mekanın tasarlanırken göz önünde bulundurulması gereken tasarım kararları aktarılmaktadır. Bu kararlar bağlamında evrensel tasarım prensipleri doğrultusunda iç mimarlık disiplini çerçevesinde yaşam merkezi birimine ait mekansal düzenlemelere yönelik yaklaşımlar önerilmektedir. Altıncı bölümde; sonuç ve öneriler yer almakta ve yaşam merkezi biriminin tasarımında, evrensel tasarım ilkeleri ve kaynaştırma eğitiminin gerekliliklerinin bağdaştırılması üzerinde durulmaktadır. Yapılan anket çalışması sonuçlarına göre, yaşam merkezi biriminin, verimli bir uygulama olduğunun ortaya konulması ile bu birimin ilgili yönetmeliklere girmesi için gerekli teşebbüslerin başlatılması ve mekansal gereksinimlerinin tüm kullanıcıları kapsayacak şekilde tariflenmesinin gerekliliğine vurgu yapılmaktadır. Engelli bireylerin diğer bireylerle eşit eğitim hakkına sahip olarak ve ayrımcılığa uğramadan eğitim ortamlarında gereksinimlerini karşılamaları için gelecekte inşa edilecek yaşam evlerinin tasarım kriterlerinin belirlenmesi amacını taşıyan bu çalışmanın, ileride bu konu ile ilgili yapılacak çalışmalara katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

In Turkey, disabled people's interaction with their physical environment poses many difficulties for their daily lives. For those with special needs, social integration to society should be encouraged from early ages. Increasing the level of communication and creating an inclusive environment would boost disabled people's self-confidence and help them realize their true potential. In this context, the existence of an accessible environment is highly important for the disabled in terms of increasing their interaction with the society. Accessibility in design is an approach not only embodying spatial and environmental solutions, but also promising a fair society. In this sense, access to educational facilities brings about a problem for children with special educational needs. Disability should be discussed in different context to help promote accessibility in educational environments accommodating broad and distinctive participants. Universal design, which is cultivated by existence of many other terms bringing affluence in literature for both accessibility and usability such as design for all, inclusive design, barrier free design, transgenerational design, stands on a unique position in discussion concerning the design requirements of educational environment to promote equality. In this sense, inclusive education environment should be provided through universal design principles to provide spatial equality for individuals as much as possible. Students with special educational needs can have strong relationship with their environment thanks to the increase in the efficiency and adequacy in their educational environments with a social-rehabilitation purpose. In addition, support spaces have a significant position in inclusive education environment in terms of rehabilitating and teaching fundamental life skills to students with special educational needs. Life center unit is an enterprise in Ankara Gökkuşağı Primary Schools, having a similar purpose. For this reason, some interviews and investigations were made in Ankara Gökkuşağı Primary School, which demonstrated once again the necessity of support spaces in inclusive schools open for all –including students with special educational needs- to teach them fundamental skills. Life center unit is a place where students can gain empathy and social sensibility beyond regular education and socialize. Related to this topic, the idea of accommodating diverse physical abilities in same educational environment leads to raise the accessibility and usability concerns in inclusive education environment. Social integration, one of the purpose of inclusive education environment, is only possible with support spaces to rehabilitate the abilities of students with SEN. This foresees the need of design criteria for life center unit to define spatial requirements comprehensively. According to reviews on universal design and inclusive education, assessments are made to identify life center unit in terms of user type, type of use, period of use and spatial requirements. In this research, universal design is utilized to solve spatial problems in life center units, both technically and theoretically, to put forward a design approach for future. A design guideline is prepared for further implementation of life center unit in addition to the development of a design project for life center unit of SERÇEV Accessible Vocational High School. In this context, this thesis study, which focuses on `life center unit's design criteria in inclusive education environment`, is comprised of six chapters: In the first chapter, definition of the problem, scope of the thesis and methodologies used in the thesis are introduced. In the second chapter, the idea of accessibility and usability are examined with references to the literature. Terms related to the idea of accessibility and usability, are introduced in order to provide further knowledge before in depth analysis of what universal design embodies. Following the definition of the terms, universal design is discussed in terms of its conceptual framework. Disability is analyzed in the context of universal design. In the third chapter, inclusive education is introduced within the concept of special educational needs with focus on both its evolution and purposes. Inclusive education environment is also explained in terms of environmental requirements. In the fourth chapter, existing life center unit in Gökkuşağı Primary School is analyzed in terms of accessibility and usability. Further expectations from life center units are introduced with the help of the interviews conducted to identify the design approaches on life center unit. In the fifth chapter, primitive design decisions on life center units are put forward with conceptual understanding of the project of life center unit in SERÇEV Accessible High School. In the sixth chapter, concurrence between universal design and inclusive education will be discussed in order to take design decisions for inclusive education environments. Conclusion and recommendation are given for further implementations of life center units in order to raise awareness on equality and non-discrimination within an inclusive education environment.