Evaluation and analysis of şarkı form in Turkish makam music

Abstract

Türk makam müziğinde, özellikle 20. Yüzyıldan itibaren en fazla eser bestelenmiş tür olan şarkı formu, bu özelliğiyle klasik müzik içinde yer alan kâr, beste, Mevlevi Ayini gibi sözlü formlar veya saz semaisi, peşrev gibi enstrümantal formlar arsında en popüler olan tür haline gelmiştir. Fakat şarkı formu örneklerinin yüzyıllar içinde sahip olduğu değişken yapısı, bu formun yazılı ilk örneklerinden günümüze kadarki zaman aralığında, değişen özelliklerinin tespit edilmesine sebep olmuştur. Bu değişimlerin tespiti form analizi yöntemi kullanılarak, seçilen şarkı örnekleri üzerinden yapılmıştır. Analiz sürecinde farklı şarkı örneklerinde gözlemlenen değişiklikler, bu eserlerin bestelendikleri dönemlere ait form yapısı farklılıklarını da somutlaştırmıstır. Analiz edilen eserlerin tarihi süreci, 17. Yüzyılda şarkı başlığı altında ulaşabildiğimiz ilk nota örneklerinin olduğu Ali Ufki'nin Mecmua-i Saz u Söz eserindeki örneklerden başlayıp, günümüz bestecilerinin eserlerine kadar uzanan bu çalışmada, seçilen nota örnekleri üzerinden, şarkı formuna dair değişen özelliklerin tespit edilmesi amaçlanmıştır. El Kındi, Farabi, İbn-i Sina tarafından yazılan eserler sebebiyle 10. Yüzyıldan itibaren başlayan ve günümüze uzanan süreçte, müzik teori kitaplarından da, şarkı formunun tanımlamalarını kapsayan teorik altyapısı incelenecektir. Bu analitik ve teorik bölümleri oluşturan iki temel alan, tezin araştırma sürecindeki gidişatını belirlemiş ve araştırma kapsamını oluşturmuştur.Form analizi temel alınarak yapılan şarkı değerlendirmelerindeki genel çerçeve Ek 1'de tablosu oluşturulan (Appendix A) kategoriler üzerinden yapılmıştır. Müzikal cümle bölümlemeleri, şarkı formuna ait bölüm adlandırmaları ve güfte şeması gibi üç temel başlıkla açıklanabilecek bu kategoriler: nakarat, usûl, aranağme ve söz-müzik şema gruplandırması (ABCB) olarak belirlenmiştir. Değişen yüzyıllarda, bu bölümlerdeki farklılıklar tespit edilerek, sabit kalan, en çok değişime uğrayan veya bazı örneklerinde yer almayan şarkı formu bölümleri tespit edilmiştir. Şarkı örnekleri üzerinden tespit edilen bu değişimlerle birlikte, mevcut isimlendirmelerdeki farklılıklar ve bu konuya yönelik TRT ve İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Projesi olan Türk Müzik Kültürünün Hafızası arşivlerindeki tutarsızlıklar belirlenmiştir. Bu kategoriler dışında, bazı eserlerdeki şarkı formu örneklerinde söz-müzik ilişkisinin aktarıldığı söz boyama (word painitng) örnekleri de tespit edilmiştir.Türk makam müziği repertuarına dahil edilen şarkı formu örneklerinin analizi için, formun yazılı ilk örneklerinin görüldüğü 17 yüzyıldan günümüze uzanan geniş bir zaman aralığı göz önüne alınmıştır. Yüzyılların kapsandığı bu zaman diliminde seçilen analiz örnekleri, Ali Ufki'nin Mecmua-i Saz u Söz adlı el yazmasında bulunan şarkı notası örneklerinden başlanarak, günümüzde bu formda eser üreten bestecilerden Mahmut Oğul'un eseri ile sonlandırılmıştır. Bu aralıkta, yaşadıkları dönemde şarkı formunda bestelediği eser sayısının fazlalığına göre analiz edilecek şarkıların bestecileri belirlenmiş ve 17. Yüzyıldan başlanarak, elli senelik periyotlar halinde dönem bölüştürmeleri yapılmıştır. Ali Ufki'nin notaya aldığı şarkı, türkü ve murabba örneklerinden sonra, Mustafa Çavuş'un Fesleğen Ektim Gül Bitti, Dede Efendi'nin Görsem Seni Doyunca Doyunca Görsem Seni, Şakir Ağa'nın Her Telden Ol Meh Çalmıyor, Hacı Arif Bey'in Düşer mi Şanına Ey Şeh-i Huban, Leyla Saz'ın Mani Oluyor Halimi Takrire Hicabım, Muallim İsmail Hakkı Bey'in Fikrimin İnce Gülü, Muhlis Sabahattin Ezgi'nin Hatırla Sevgili O Mesud Geceyi, Kaptanzade Ali Rıza Bey'in Yıldızların Altında, Saadettin Kaynak'ın Batan Gün Kana Benziyor, Yesari Asım Arsoy'un Yar Saçların Lüle Lüle, Aleâddin Yavaşça'nın Geçmesin Günümüz Sevgilim Yasla, İrfan Özbakır'ın Ömrümce Hep Adım Adım, Selahattin Pınar'ın Bir Bahar Akşamı Rastladım Size, Cinuçen Tanrıkorur'un Kalbim Seni Bir Yaz Kuşu Dinler Gibi Dinler, Mediha Sancakoğlu'nun Alıver Tanbuur Gel Meclise Neşe Katalım, Coşkun Sabah'ın Bir Tanrı'yı Bir de Beni Unutma, Mahmut Oğul'un Bir Değil Bin Övgü Yazılsa Sana adlı eserleri bu çalışma analiz edilen eserlerdir.Tezin şarkı formunda literatür taraması, Batı müziğindeki şarkı formunun tanımlanması amacıyla lied formu araştırmasıyla başlamıştır. Fakat araştırma sorusunun merkezi Türk Makam Müziği olduğundan, şarkı formu olarak sınıflandırılmış eserlerin teorik yapısına dair bilgiler edinebilmek için, Türk makam müziğindeki nazariyat kitapları taranmış ve bu formun tanımlanmasının nasıl yapıldığına dair veriler toplanmıştır. Dahil edilen yüzyıllar sürecinde, eserlerdeki yapısal değişimlerde gözlemlenen farklılıklara benzer şekilde, teorik anlatımlarda da formun yapısına dair ortak bir görüş mevcut değildir. Yüzyıllar içinde şarkı formunun sınıflandırılması, fantezi gibi alt türünün, veya fasıl gibi dahil edildiği icra şeklinin oluşması, müzikal yapıda kırılmalara sebep olabilecek dönüşüm noktaları olarak kabul edilebilir. Bu tezin araştırma sorusuna doğrudan dahil olmasa da, şarkı formuyla birebir ilgili olduğundan fantezi ve fasıl terimlerine yönelik tanımlamara da yer verilmiştir. Analiz için seçilen eserlerin sınıflandırılmasında karşılaşılan fantezi başlığı, bu konuya dair daha kapsamlı bir araştırma yapılmasına sebep olmuştur. Nitekim notaların seçimi için faydalanılan TRT Nota Arşivi ve İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Projesi olan Türk Müzik Kültürünün Hafızası arşivlerinde, bazı eserlerin şarkı, bazılarının da fantezi kategorsinde isimlendirilmesi, bu ayrımlardaki belirsizliklere şahit olması bakımından önem teşkil etmektedir.Şarkı formuna dair farklılaşmaların dahilinde, seçilen eserlerdeki yapısal değişimler irdelenmiş ve eserlerin müzikal cümle yapıları, müzikal akış trafiği ve sözlerdeki yapı incelenmiştir. Değişen zaman dilimlerinden seçilen şarkı örneklerinde, benzerlik ve değişim noktaları ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Bu tezde analiz edilen eserler ve ulaşılan veriler sonucunda, Türk makam müziğinde şarkı formu olarak kabul edilen müzikal türün zaman içinde büyük değişimlere uğradığı görülmüş ve şarkı örnekleri analizleriyle beraber bu değişim alanları somutlaştırılmıştır.

Song form, called şarkı in Turkish, is the most popular form in Turkish makam music. Nevertheless, it has gained its popularity much later than other forms, such as beste or kâr. Since makam music is considered to belong to the classical music, şarkı has become a part of the classical Turkish music repertoire. In this thesis, twenty selected şarkı pieces, starting from the 17th century to the contemporary era will be compared and observed using formal analysis. The analysis consist of two parts, theoretical and analytical sides. Concerning the analytical side, the şarkı examples appear beginning from the 17th century, according to Ali Ufki's score collection manuscript Mecmua-i Saz ü Söz. Regarding the theoretical side, according to the manuscripts of El-Kındi, Farabi, and İbn-i Sina, the theoretical studies date back to the 10th century.The analysis of the selected examples are based on the formal musical structure, such as melodic sentence separations as a musical scheme, lyrical preferences, and the overall musical flow. Besides these parameters, for the purpose of music expression investigation, word painting examples, music and lyrics relation are also researched with these analyses. After defining fifty-year periods starting from the 17th century, I selected one composer for each fifty-year term. The selection of the composers depended on the amount of şarkı they composed. After the selection part, the analysis are based on the score and compared with each other. The method of analysis, the frame of form analysis can be explained through the sections of şarkı: there are several criteria considered, such as nakarat, usûl, meyan, aranağme and lyrics-melody scheme (such as ABCB grouping). Besides these categories of şarkı sections, musical expression is also investigated with the instances of word painting in şarkı pieces. As the overall outcome, analysis results from the selected instances are evaluated according to the changing sections of the şarkı form.