Fahreddin Râzî`nin tefsirinde anthropomorfist yaklaşımlara reddiyeleri

Abstract

Mabudu/tanrıyı, bir şekliyle insana benzetme veya insanî özelliklerle vasfetme şeklinde de açıklanabilecek olan `antropomorfizm`, insanlık tarihi kadar eski bir inanç biçimidir. İlahî hitaptan uzaklaşıldığında ortaya çıkan ve insan-biçimcilik diye de tarif edilebilecek olan antropomorfizm, İslâm tarihi boyunca farklı bölge ve coğrafyalarda ortaya çıkmıştır. Daha çok Ehl-i Kitap kültürünün izdüşümü olan bu anlayış, aynı zamanda Pers kültüründen etkilenmenin sonucu olarak, günümüz İran'ın Horasan bölgeleri, Afganistan ve Orta Asya diyebileceğimiz bölgelerde hicri III. asırdan itibaren varlığını hissettirmeye başlamıştır. Hicri VI. yüzyılda, bu bölgelerde siyasi iradeyi peşinden sürükleyecek kadar güce ulaşmış olan `antropomorfik anlayış`, aynı dönemde yaşamış olan Fahreddin Râzî tarafından şiddetle eleştirilmiştir. `Teşbih` veya `tecsîm` kavramlarıyla bilinen ve günlük ilim literatüründe `antropomorfizm` tabiriyle ifade edilen anlayış sahiplerine, islâmi kültür içerisinde Müşebbihe veya Mücessime denilmiştir. Teşbih fikrini benimsemesi açısından Müşebbihe ve Mücessime fırkaları içerisinde zikredilen Kerrâmiyye fırkası da bu yönüyle çalışmamızın kapsamında yer almaktadır. Allah'a cisim, uzuv, cihet ve mekân izafe eden bu gruplara, Ehl-i Sünnet çizgisini takip eden âlimler, her daim karşı çıkmış ve görüşlerinin yanlış olduğunu nas ekseninde ispat etmeye gayret göstermiştir. Bu ulema arasında, hicri VI. ve VII. yüzyıllarda yaşamış olan ve kendisinden sonraki ilmi akımları birçok yönüyle etkilemiş olan Fahreddin Râzî, müstesna bir yere sahiptir. O, yaşamış olduğu dönemde İslâm ümmeti için büyük tehlike olarak gördüğü teşbih gruplarını, başta tefsiri olmak üzere yazmış olduğu birçok eserde ele alarak, fikir ve anlayışlarının tutarsız ve mantık dışı olduğunu, ayetler üzerinde yapmış olduğu yorumlarla ispat etmeye çalışmıştır. Bu çalışmada, o günün siyasi otoritesini karşısına alan Râzî'nin, ortaya koymuş olduğu mücadele, en nadide eserlerinden biri olan et-Tefsîru'l-Kebîr (Mefâtihu'l-Ğayb) adlı eser çerçevesinde ele alınmaktadır. Bu çalışmadan güdülen hedef, günümüzde de farklı parçalanmaları yaşayan İslâm ümmetine, düşülebilecek yanlışlar konusunda ışık tutabilmek ve farklı fikirlerin açmazlarını ortaya koyabilmek ve bu uğurda gösterilmiş fedakârlıkları daha anlaşılır hale getirme hususunda küçük de olsa bir katkı sunabilmektir. Anahtar Sözcükler: Râzî, Kur'an, Anthropomorfizm, Teşbih, Kerrâmî

`Anthropomorphism`, which can be described the God in the form of human likeness or human characteristics, is as old as human history. Anthropomorphism, which arises when the divine appeal is moving away and which can be described as human-formalism, has emerged in different regions and geographies throughout the history of Islam. This understanding, which is more a projection of the people of the scripture (Jews & Cristians) culture in terms of Islamic civilization is at the same time a result of being influenced by Persian culture, which become evident in the present Khorasan section of Iran, in regions where we can call Afghanistan and Central Asia, starting from the III. century AH. This movement, which reached a level of power that would influence political will in these regions in the VI. century AH was strongly criticized by Fahruddin Razi, who lived in the same period. Razi expressed during his preaching and guidance activities and in his works the mistakes of the followers of this movement.The term `anthropomorphism` is mentioned in the Islamic literature as Comparison, Embodiment, and those who have this understanding are referred to as Moshabbihah or Mojassimah. Bacause of that Qarramiyyah school, which adopts the concept of comparision (tashbih), is included in the scope of our study. Scholars on the Ehl-i Sunnah line always opposed this thoughts who attributed human shapes or categories to Allah and tried to prove that this views were wrong on the nass axis. Fahreddin Râzî, who lived between the VI. and VII century AH is one of the most preeminent figures among these scholars. His views also influenced the subsequent scholarly movements of that time in many ways, For him these comparison movements constitute a serious threat to the Islamic Ummah. In many written works published he tried to prove that the views and understandings of this comparison movements were inconsistent and illogical. In addition, he also wrote individual works expressing rejections against these movements.Our work deals with the struggle, in the framework of one of his most rare works, et-Tefsîru'l-Kebîr (Mefâtihu'l-Gayb), despite the risk Razi has often taken like facing opposition of the political authority of that time.The goal of this work is to make, at least. a contrbution to shed light on the misbelieves that can befall the Islamic Ummah, which is experiencing different divisions also today and to highlight the efforts defending the Ahl-i Sunnah line. Key Words: Râzî, Quran, Anthropomorphism, Comparison, Qarramiya