Van ekolojisinde farklı örtü sistemlerinin kıvırcık baş salata ve marulda bitki gelişimi, verim, erkencilik ve bazı kalite özelliklerine etkileri üzerine araştırmalar

Abstract

öz Van ekolojik koşullarında, 1991-1993 yıllan arasında yürütülen ve ilkbahar ve sonbahar dönemlerinde ikişer defa tekrarlanan bu denemede; açıkta ve örtü altında kıvırcık baş salata ve marul yetiştiriciliği için, uygun tünel sistemleri ve ekim zamanlan ile çeşitlerin belirlenmesi amaçlanmıştır. İlkbahar döneminde, değişik tünel sistemlerinin açık arazi koşullarına kıyasla sağladığı orta lama minimum hava sıcaklığı artışı; yüksek+alçak tünelde 5.4 °C ile en yüksek olmuş ve bunu 4.2 °C ile yüksek+delikli alçak tünel, 3.0 °C ile yüksek tünel, 2.0 °C ile alçak tünel ve 1.1 °C ile delikli alçak tünel takip etmiştir. Sonbaharda ise, bu değerler sırasıyla 5.7 °C, 4.6 °C, 3.2 °C, 3. 1 °C ve 1.4 °C olarak bulunmuştur. Tünel sistemlerinin minimum hava sıcaklığına etkisi, kar yağışı olduğu zamanlarda ve dış atmosfer hava sıcaklığındaki düşüş ile artmıştır. Tünel sistemleri açık arazi koşullarına kıyasla oransal nemi %8-20 arasında değişen miktar larda yükseltmiştir. En yüksek ışık şiddeti tüm zaman aralıklarında açıkta ölçülmüş; tünel sistemleri ışık şiddetinde 5660-23917 lux'luk düşüşlere sebeb olmuştur. Tünel sistemleri kendi aralarında kı yaslandığında; ışık şiddeti alçak tünelde en düşük, yüksek tünelde ise en yüksek bulunmuştur. İlkbaharda, kıvırcık baş salata ve marul fidelerinin tünel altına Nisanın ilk haftasından itibaren dikilebileceği; fakat açık araziye fide dikiminin, genellikle 23-25 Nisan tarihlerinde meydana gelen 'tüamışkıran` soğunun geçtikten sonra yapılması gerektiği anlaşılmıştır. Sonbahar döneminde ise; açıkta Kasımın ilk haftasına, yüksek tünelde Kasımın dördüncü haftasına, yüksek+alçak tünelde ise Aralık ayının ikinci haftasına kadar bu ürünlerin don olayından etkilenmeden yetiştirilebileceği tesbit edilmiştir. Ancak, baza yıllarda bu süreler 1-2 hafta dalabilmektedir. Kıvırcık baş salata ve marulda üşüme zaran, 0 °C ile -2 °C arasında; don zaran ise -2 °C ve daha düşük sıcaklıklarda meydana geldiği belirlenmiştir. Yüksek tünel ve açık arazi koşullarında en iyi bitki gelişmesi; 25 Mart ve 20 Temmuz tarihli tohum ekimleriyle sağlanmıştır. İlkbahar döneminde; Mayıs sonlarından itibaren tünellerdeki yüksek sıcaklık verimi düşürücü etki yaptığından; bitki başına en yüksek verim açık arazi koşullarından (739.5 g kıvırcık baş salatada, 868.2 g marulda) alınmıştır. Tünel sistemleri arasında ise, en iyi sonuçlar yüksek tünel (652. 1 g kıvırcık baş salatada, 656. 1 g marulda) ve alçak tünelden (644.5 g kıvırcık baş salatada, 655.4 g marulda) elde edilmiştir, örtü altoda ve açıkta en yüksek verim ve kaliteye, 25 Mart tohum ekimiyle ulaşılmıştır. Sonbahar döneminde ise; bitki basma en iyi verim yüksek+alçak tünelden (458.0 g kıvırcık baş salatada, 484.7 g marulda) alınmış; tek örtülü tünel sistemleri arasında en iyi sonuçlara yüksek tünelde (435.6 g kıvırcık baş salatda, 461.5 ğ marulda) ulaşılmıştır. Tünel sistemlerinde en yüksek verim, 20 Temmuz ekimiyle elde edilmiş; açıkta yetiştiricilik için bu ekim zamanının çok geç olduğu tesbit edilmiştir. Bu dönemde, don riski taşımadan kıvırcık baş salata ve marul üretimi amacıyla;II açık arazi, yüksek tünel ve yüksek+alçak tünel (tünellerin Ekim ayı başında örtüleceği durumlarda) ortamlarında yetiştiricilik için tohumların en geç sırasıyla İTemmuz, 20 Temmuz ve 5 Ağustos tarih lerinde ekilmesi gerektiği anlaşılmıştır. Ancak, fidelerin doğrudan plâstik örtülü tünellerin altına dikilmesi planlanıyorsa; tohum ekimleri belirtilen tarihlerden 1-2 hafta daha geç yapılabilecektir. Kıvırcık baş salata çeşitlerinden Great Lakes 118 verim; Fimba ise erkencilik, randıman ve baş kalitesi yönünden üstün çıkmıştır. Marul çeşitlerinden Lital verim, baş kalitesi ve çabuk sapa kalkmaması açısından; Yedikule ise erkencilik, lezzet ve randıman bakımından daha iyi bulunmuştur. Yaz aylarında, piyasadaki kıvırcık baş salata ve marul açığının; yazlan serin geçen rakımı yüksek yerlerde, yazlık çeşitlerin seçilmesi ve gerektiğinde gölgelemenin de yardımıyla yapılacak üretimle kapatılabileceği ortaya konmuştur. İlkbahar dönemindeki kıvırcık baş salata ve marul üretiminde, tohum ekimleri 10 Mart - 10 Nisan tarihleri arasında yapıldığı takdirde; ürün örtü altında 4 Haziran - 8 Temmuz, üretimin açıkta yapılması durumunda ise, 26 Haziran -23 Temmuz tarihleri arasında hasada gelmektedir. Sonbahar döneminde, 20 Temmuz - 20 Ağustos tarihleri arasında tohumların ekilmesi ve bitkilerin 5 Ekim'den itibaren örtü altına alınması ile yapılan kıvırcık baş salata ve marul yetiştiri ciliğinde; ürün 16 Ekim (Yüksek tünelde) - 5 Aralık (Yüksek + alçak tünelde) arasında hasada gel mektedir. Üretimin açıkta yapılması durumunda ise; sadece 20 Temmuz ekiminden sonuç alınabil mekte ve ürün 24 Ekim - 7 Kasım tarihleri arasında hasada gelmektedir. Işık şiddeti ile hava sıcaklığı ve hava sıcaklığı ile toprak sıcaklığı arasında çok önemli pozitif; hava sıcaklığı ile oransal nem arasında ise çok önemli negatif ve kuvvetli linear ilişkiler belirlen miştir. Kıvırcık baş salata ve marulda vejetasyon süresindeki ortalama hava sıcaklığı ile baş ağırlığı, baş boyu, baş çapı, kök ağırlığı, kök uzunluğu, kök boğazı çapı ve marulun sapa kalkma oram arasmda önemli pozitif ve kuvvetli linear ilişkiler bulunmuştur. Gelişme süresindeki ortalama hava sıcakhğ ile vejetasyon süresi arasmda, önemli negatif ve kuvvetli linear ilişkiler saptanmıştır. Baş salata ve marulda en iyi verim; vejetasyon süresindeki ortalama hava sıcaklığının açıkta =14-18 °C, örtü altında ise =18-23 °C olduğu zamanlarda alınmıştır.

m ABSTRACT In this study, it was purposed that to determine proper tunnel systems, sowing dates, crisphead and cos lettuce cultivars for the lettuce production in the field and under the tunnels. This research that was replicated twice during the spring and fall seasons was conducted from 1991 to 1993 years in Van ecological conditions. In the spring season; different tunnel systems had higher average air temperature than the field. The highest difference between the tunnels and the field was found 5.4 °C in high + low tunnel, and followed by 4.2 °C in high + perforated low tunnel, 3.0 °C in high tunnel, 2.0 °C in low tunnel and 1. 1 °C in perforated low tunnel. In the fall season; these values were determined as 5.7, 4.6, 3.2, 3. 1 and 1.4 °C, respectively. The effects of tunnel systems on minimum air temperature increased when snowfall occurred and air temperature decreased in the field. Relative humidity in the tunnels was higher about 8-20 % than the field. The highest light intensity was measured at the field all of time, and the tunnels caused to decrease on light intensity between 5660-23917 lux in comparison with the field. When the tunnel systems compared with each other; the light intensity was the highest in high tunnel and the lowest in low tunnel. In the spring season; it was understood that it is necessary to plant lettuce seedling under the tunnels from the first week of April, but lettuce seedling should be planted in the field after `Camışkıran cold` passed which usually occurs on 23-25 April. In the fall season; it was determined that these crops could be grown without frost damage until the first week of November in the field, the fourth week of November in high tunnel and the second week of December in high + low tunnel. However, these periods may shorten about 1-2 weeks in some years. It was determined that chilling injury of lettuce occurred between 0 °C and -2 °C while frost injury occurred at -2 °C and lower air temperature. The best plant growth was provided in high tunnel and the field when lettuce seeds were sown on 25 March and 20 July. In the spring season; the highest yields per plant were obtained in the field (739.5, 868.2 g at crisphead and cos lettuce) because of high temperature which begins at the end of May and continues until harvest in the tunnels, therefore, the yield decreased. When the tunnel systems compared with each other from the yield point of view, the best results were obtained in high tunnel (652. 1, 656. 1 g at crisphead and cos lettuce) and low tunnel (644.5, 655.4 g at crisphead and cos lettuce). The highest yield and quality were achieved in the tunnels and the field when lettuce seeds were sown on 25 March. In the fall seasons; the best yields per plant were obtained in high + low tunnel (458.0, 484.7 g at crisphead and cos lettuce) and high tunnel (435.6, 461.5 g at crisphead and cos lettuce). TheIV highest yield was achieved in the tunnel systems when the lettuce seeds were sown on 20 July, but this sowing date was found to be late for the lettuce production in the field. For the lettuce production without frost risk in the fall; if the tunnels are covered with polyethylene (PE) on 5 October, lettuce seeding should be done no later than 1, 20 July and 5 August in the field, high tunnel and high + low tunnel, respectively. However, if the lettuce seedlings were planned to be directly planted under the tunnels which covered with PE, lettuce seeds could be sown about 1-2 weeks later than previous determined dates. With respect to the yield, Great Lakes 118 crisphead lettuce variety was superior to Fimba; but earliness, efficiency and head quality of Fimba were found better than Great Lakes 1 18. From the yield, head quality and none-bolting character points of view; Lital variety was superior to Fimba; but earliness, flavor and efficiency of Yedikule were found better than Lital. In the summer, it was determined that the deficit of lettuce in the market can be overcome by choosing suitable summer varieties, and lettuce production with help of shading in high altitude and cool-summer locations. Lettuce production in the spring; when lettuce seeding was done on 10 March- 10 April, the crops could be harvested from 4 June to 8 July under the tunnels. On the other hand, this period delayed until 26 June-23 July in the field. In the fall season; when lettuce seeds were sown on 20 July-20 August and the tunnels were covered with PE on 5 October, lettuces could be harvested successfully from 16 October in high tunnel to 5 December in high + low tunnel. When the lettuce production was done in the field, it could be achieved only on 20 July sowing date, and this period delayed until 24 October-7 November. There was an important positive linear relationship between light intensity and air temperature, the same was true for air temperature and soil temperature. Also, there was an important negative linear relationship between air temperature and relative humidity. In the crisphead and cos lettuce experiments; there were important positive linear relationships among average air temperature during the vegetation period and yield, plant height, head diameter, root weight, root length, root thickness and bolting rate of cos lettuce. In addition, there was an important negative linear relationship between average air temperature during growth period and vegetation period. The best yields in the crisphead and cos lettuce experiment were obtained when average air temperature during vegetation period was about 14-18 °C in the field and about 18-23 °C in the tunnel conditions.